O rudnikach, dymarzach i wyższości węgla nad... węglem...:)

W jednej z tych not, cośmy ich przed czasem niejakiem przywołali, a ściślej w tej, co o początkach górniczego na ziemiach naszych fachu traktuje, pisałżam o tem, że tej rodzimej dawności między inszemi słowa dowodzą własne, a nie od nacyj zapożyczane ościennych... "Żelazo", "miedź", "ołów", "srebro", "kruszce", "węgiel"... wszystko to własnej, rodzimej proweniencyi,  nie Celtom, Rzymianom czy Germanom pokradzione. Dziś nam i kilku nowych poznać przyjdzie, co dowiodą, że i hutniczej profesyi żeśmy "pożyczać" od nikogo nie musieli...

   Insza, że dawnemi czasy górnika na "górach" robiącego, mało kiedy się od jakiego pra-hutnika, czy ściślej kuźnika oddzielić by poradziło... Nie kopano przecie węgla kamiennego, co dziś się zdaje podstawą profesyi górniczej. Górnik ówcześny, jeśli nie kopał soli, co ewenementem było na skalę światową, to kopał rudy tych metali, które mu potrzebne były do obróbki dalszej. Ergo był nie górnikiem, a rudnikiem i robił "na rudach", luboż prowadził "rudnię"... Słówka jak najwięcej słowiańskie, a kto ciekaw, wieleż po Polszcze mamy Rud, Rudek i temuż pokrewnych miejscowości mian, niech jeno do indeksu leda którego atlasu wejrzy! I nie o efemerydach jakich tu prawim, gdzie kto dymarki w dwa dni postawił, wytopił to cóż ona poradziła, czyli jakie pięć kilo gąbczastego żeleźnego żużla, wykuł z tego, co mu tam trza było i ruszył gdzie znów w świat szeroki...

   W Rudkach koło Łysej Góry, gdzie szyby grzeczne na 36 metrów głębokie znaleziono, tudzież pięknie szalowany chodnik, co go na jaki II-III wiek ery naszej datowano, odkryto i żużla ilości zgoła nieprzebrane!  Metalurg i historyk Mieczysław Radwan, co zasłynął z utworzenia muzeum przy krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej takoż z wielu odkryć w świętokrzyskiej ziemi, tego żużla obrachował na jakie 200 tysięcy ton! Nie znam wieleż to ton znaczyć może surowca wytopionego, aliści mniemam, że takoż sporo, choć niepełne nasze będzie pojęcie o skali przedsięwzięcia tego...

   Rzeknie kto, że tamtem czasem nie wiadomo któż to czynił, że może nie przodki nasze, a Celtowie, co czas jaki na ziemiach tych siedli... Prawda! Tak i najpewniej to było, jeno że już inszy historyk-metalurg, Jerzy Piaskowski, dowiódł był, że Celtowie nic inszego, ponad to, co Europa i bez nich w hutniczem znała dziele, nie wywiedli... Zasługą ich nieprzeszacowaną rozniesienie po Europie tej wiedzy, aliści właśnie nazewnictwo nam tu dowodem, kto i co brał od kogo... Po Celtach zaś nic nie mamy, co się ze słowiańskim wiąże "żelazem", a jeno "brąz", "cynk" i "cynę", ergo słówka naówczas już jakby z epoki słusznie minionej... Te przecie metale niższej wielekroć, niźli żelazo mając temperatury topnienia wielekroć też i łacniej obrabiać szło... Tam zaś gdzie już nie o tygielkach na ogniu stawianych prawim, a piecach hutniczych prawdziwych, choć prymitywnych wielce, znów mamy słowiańskiego nazewnictwa niemało... Najpowszechniej może znane Lectorom dymarki  miano swe wzięły od procesu arcyważkiego dla fortunnego procesu wytapiania przebiegu, czyli od ustawicznego tłoczenia do komory spalania powietrza świeżego, nie tyleż po to, by ogień nie zagasł, ile na to, by się palił jak jeno najwięcej, by temperatury możebnie najwyższej zyszczeć... Ano i ten proces to czysto słowiańskie "dymanie", którem się "dymarz" zajmował, prawą ręką kuźnika będący...

   Nawiasem, zali by z Lectorów Miłych komu w peregrynacyjach swoich nieodlegle wypadło być w świętokrzyskiej Nowej Słupi, wstąpić upraszam, by tamecznych ekspozycyj obejrzeć, a jeśli Fortuna szczęśna dozwoli tego z końcem Augusta uczynić, to i szansa niemała udziału przyjąć w pokazie o blisko półwiecznej już tradycji, czyli w DYMARKACH 2013, jedynem takiem festynie archeologicznem w Europie, gdzie okrom atrakcyj inszych licznych, można okiem własnem obaczyć, jakoż tego żelaza topiono...

   Nim jeszcze do wtórego w tem wytopie arcyważkiego przejdę czynnika, godzi się spomnieć, że jest i jedno jeszcze słówko słowiańskiego rodowodu technologij kuźniczych dowodzące...

Wszytkim bodaj wiedzieć, że jako się chce żelazo zahartować, to one jeszcze gorące od żaru i młota się w wodę wkłada zimną... Ano i tejże czynności antecessores nasi zwali "kaleniem" dla tej najpewniej przyczyny, że woda taka po wielokrotnem hartowaniu nic już czystego w sobie nie miała, ale zanurzanie "w kale" nic jeszcze z ekskrementami nie miało wspólnego... Staropolskie "pokalać"  bowiem znaczyło jeno ubrudzić, bez podtekstów fekalnych...:)

  Z całej tej zabawy nic jednak by nie było, gdyby nie czynnik jeden jeszcze: węgiel drzewny! Nawyklim o niem sądzić jako o substytucie pewnem nieszczęśników, co węgla kamiennego nie znając, ratowali się czem ta mogli... Tem zaś czasem to dopiero z nastaniem tegoż węgla nowego w metalurgicznej sztuce, a jeszczeć więcej z koksu nadejściem, który do stali przemyca domieszki siarki, nastała nam stal rdzewiejąca! Stal to przecie właściwie stop żelaza z węglem, przy tem ten dawniejszy węgiel, wielekroć będąc czystszem i skuteczniej redukującem żelazo w piecu z zanieczyszczeń tlenkami wszelakiemi, dawał przodkom naszym stali o niezrównanej jakości, o której dzisiejsi hutnicy jeno pomarzyć mogą! Małoż na tem! Jeszcze cależ niedawnemi czasy, na jakie stulecie wstecz liczonemi, dla arcyszczególnych hutniczych przedsięwzięć, gdzie stali o arcywybornej potrzeba było jakości, funkcyonowały jeszcze nieliczne piece na węglu drzewnem sparte...*

   Ano i tu dotykamy całego spektrum spraw niezwykłych, a z tem węglem związanych. Primo, to miano samo, też przecie słowiańskie czysto, a że kamiennego przecie nie było, to Lectorowie śmiało przyjąć mogą, że gdzie Polak jaki dawny, przed ośmnastym wiekiem, o węglu prawi, to jeno drzewny mieć może na myśli... Jako w to wejdziem szerzej, obaczym, że "kurzono" tego węgla w Polszcze nieprawdopodobne ilości... Na cóż? Przecie, że nie na grille, bo te, jak wiemy, czasem zupełnie niedawnem dopiero polityk jeden wynalazł i w swej łaskawości Narodowi podarował... Takoż i nie na turbacyje żołądkowe, co bodaj każdy z nas go najwięcej znał dopotąd, boć owe czarne tabletki, jęzor i podniebienie kalające, to nic inszego jako węgiel drzewny właśnie, jeno najwięcej z lipowego drzewa uczyniony.

   Komuż zatem ów węgiel tak był potrzebnym, że lasy nań poświęcano całe? Skoro przodkowie naszy stuleciami grzanie domostw opędzali drewnem, a w domostwie przeciętnem węgiel drzewny się zjawił z nastaniem samowarów i żelazek, w czem też ta wyższość jego nad wielekroć tańszym i mniej pracochłonnym drewnem? Ano po primo, że drewno wilgnie i jako go nie ususzyć przódzi, to i dziś, ci z nas, co w kominkach palą, znają jakież to palenie przykrem bywać może... Wtóre, że węgiel drzewny po trzykroć ma większej niźli drewno kaloryczności, ergo i temperatury mamy w tem spalaniu wyższe, aliści najpryncypalniejsze, com już tu rzekł nie bez kozery o tem żołądków kurowaniu... Nadzwyczajna jest zgoła tegoż węgla zdolność związywania wszelakiego paskudztwa takoż z trawienia naszego, jako i z piecowego żużla. I na toż go tam warstwami z rudami kładziono naprzemiennie, by, jako się już rozpali, paskudztw wszelkich jak nie spalił, to związał, sam zasię się z żelazem wiążąc dał nam tej stali, o której odmianach niektórych, jako dajmyż na to: damasceńska...  po dziś legendy krążą...

_______________________________

* W numerze30, rocznik 2 "Chemika Polskiego" (1902)

   na paginie 700 (piąta otwieranego dokumentu) jest przepis na stal kobaltową z użyciem właśnie węgla drzewnego!