O wrześniowych czynnościach gospodarczych...

   Komu dziś czasu na lekturę przymało, niechajże poniecha, spraw swych uładzi, a czytuje luboż partiami, luboż niechaj za czasem sposobniejszym nawróci, bo dziś siła nam tu roboty, oj, siła... podobnie jako i w gospodarstwie czasu jesiennego... Od czasu już tu bowiem dłuższego przedstawiam ja tutaj wyimków (styczeń, luty, marzec, kwiecień, maj, czerwiec , lipiec , sierpień) z xięgi Imci Teodora Zawackiego sub titulo "Memoriale oeconomicum" z 1616 roku, swoistego poradnika dla ziemian dawnych, aby tą drogą wyłożyć Lectorom Miłym primo, że tego ogromu roboty, co się z tem, rozumianem za sielskie i spokojne, żywotem wiejskiem kryje, takoż by wykazać, jakże wielgiej być musiał wiedzy i experiencyi ten, któren tem wszytkiem zawiadywał... Inszemi słowy: folwark ówcześny ziemiański to przedsiębiorstwo, któremu niejedna z firm dzisiejszych naszych się ani równać nie może pod względem zróżnicowania produkcji... Spraw polowych pewno, że i włościanin każdy się wyuczy z latami i experiencyi nabędzie, przecie sprawy folwarku to nie jeno kiedy siać, a żniwo czynić kiedy... To i o pszczołach wiedza, a i o stawach, to i o rynku, kiedy i jak przedawać, a kupować czego... Może nam się i zdawać, że Mistrz z Czarnolasu jeno pod lipą siedział, rymy składał i węgrzynem zapijał, aliści ów się niechybnie nieraz i do nocy za sprawami gospodarskiemi natrudził! Taki folwark to przecie nic inszego jeno właśnie firma niemała, gdzie fachowców jest wielu i gdzie się może oracz na swojej jeno wyznawać robocie, a smolarz na swojej, aleć ów jegomość nad niemi wszystkiemi i znać się winien na wszystkiem i wszystkiego umieć ogarnąć! I o tem za każdem razem pamiętać upraszam, jako się komu zachce szlachtę naszą od próżniaków wyzywać czy bogactwo na krzywdzie chłopskiej budowane wytykać...

"September:

W Wrześniu znowu gotuje oracz w pole pługi,
Gruszek, jabłek używa i też wina drugi.

- W dzień Św.Egidego [Idziego- Wachm.] to jest 1 Septembris wstępuje jeleń w wodę.
- Chmiel zbierać około Sw.Egidego i chować porządnie dla zwietrzenia.
- Kmiotkom sprzężajem*, w jesieni a zimie ma pan abo urzędnik najwięcej kazać robić, bo się lecie wypasł, a zimie się lepiej i kosztowniej karmi.
-Jeśliby który poddany nie zasiał, swoim zbożem zasiać i zaś zebrać z pola.
- Na pszenicę i żyto orać.
- Pszenicę w Piątek przed Św.Krzyżem [14 Września-Wachm.] abo po Św. Krzyżu w ostatniej kwadrze siać.
- Niektórzy sieją żyto i pszenicę na Narodzenie Panny Maryi [8 Września-Wachm.]
- Rolą folwarkową pomierzać, aby wiedział gospodarz wszędy wiele mu na dzień ma chłop zorać, także zaś przeorać i uradlić i na niwie wiele ma użąć; to wszytko uważywszy, żeby dobrego robotnika nie obciążył, a złego żeby nauczył i przyciągnął.
- Role, na których groch i wyka była, trzy niedziele przed świętym Michałem [29 Września-Wachm.] pod pełnią prostym gnojem nawieźć. A dwie niedzieli dobre ciepłe pola, abo tydzień przed św.Michałem abo po św.Michale.
- W piękną pogodę pszczoły podbierać i nieco im miodu odejmować, jednak tak wiele im trzeba zostawiać, aby się nim przez zimę mogły wyżywić[...]
- Sól kupować około świętego Michała na zimę.
- Głowatki konopie mają być moczone na wiosnę; płoskonne** jako i len w jesieni z słońca.
- Len i konopie starszy miądlić, czosać i na przędziwo gotować i potym zważyć na kamień***.
- Ogrodów dojrzeć aby je w jesieni sprawiono, podorano etc.
- Kasz wszelkich naprzyczyniać, także krochmalu.
-Ściernie na rżysku i przeniczysku w ostatniej kwadrze dla jarzyny**** na lato podorać, aby przez Zimę dobrze ugniło i odleżało się.
- Barany przypuszczać do owiec około św.Mateusza [21 Września-Wachm]; będą rodzić około Gromnic [Matki Bożej Gromnicznej, czyli 2 Lutego - Wachm.]. A gdy przypuszczają do nich około św.Michała, miewają jagnięta na święty Piotr*****, bo owca nosi dwadzieścia i jedną niedzielę.
- Z pola zwiozszy i zasiawszy na zimę, poprawić czego potrzeba i przybudować.
- Inwentarz z nowego spisać wszytkiego, co się rodzi w gumnie, w ogrodzie, w sadzie, na polu i wszędy; a te inwentarze mają być zgotowane dwie niedzieli przed św. Michałem.
- Dojźrzeć tego, aby dworka i urzędnik ukazał panu pożytek ze wszelkiego bydła przypłodku, także co wyda na żywność, jako też do przedania, a gdzie pan nie mieszka za to wszytko pieniądze aby się zbierały.
- Bydła wiele rogatego, krów, wołów, stada, wiele także owiec, kóz, świni, gęsi, kaczek, kurów, gołębi na rejestr spisać; wiele cieląt, wiele jagniąt, wiele prosiąt, co też zdechnie w regestr wpisać.
- Pasterzowi oddać karb wszelakiego bydła. a gospodyni, abo jej pani stara, także pan abo urzędnik ma mieć regestr.
-Skoro z nowego od chłopków sep***** wybierać, bo na wiosnę trudniej mu to wypłacać.
- Niepożyteczne bydło i niepotrzebne przedawać.
- Stare łąki podorywać i z nich nowe łąki czynić.
- Kto chce rządnie żyć, a nie utracać, w jesieni obrachuj wszytek dochód, tak panie jako i chudy, bo czegoć niedostanie, z nowego łacniej opatrzysz, niż na wiosnę.
- Glinę w tym miesiącu kopać do pieców piekarnianych i do inszych, w ostatniej kwadrze, bo w takowej się świerczkowie nie lęgną.
- Kto chce jajca przez zimę przechować, ma je w Sierpniu na schodzie miesiąca zbierać, a chować je w plewach*******. Niektórzy je kładą w sól, ale się rady psują i nie pełne bywają[...]
-Gdy świnie na ścierniu się wypasą, może je zamknąć na karmienie, bo pod ten czas ciało na się biorą, a potym łacniej utyć mogą, gdy otrębami, albo ziarnami mełtymi karmione będą.
- Dwie niedzieli przed św.Michałem, a dwie niedzieli po św.Michale najlepiej się ptacy łowią.
- Niepotrzebne gałęzie na drzewach obrzynać aby w zwysz róść mogły.
-Skoro zasiawszy, proso tłuc na jagły.
-Jabłka, gruszki, śliwy suszyć, także i powidła czynić.
-Z leśnych jabłek i gruszek jabłecznik czynić. A czynią go tak: utłuką lub gniotą jabłka i układają je w jaką faskę i leją na nie świeżą wodę studzienną i dają im tak pokój przez kilka dni aż wykisieją, potym to piją. Ubóstwo ma to sobie za wino.
- W tym miesiącu sadzą młodą brzezinę i inne drzewa leśne.
- Długi wszytkie od kmieci na św.Michała wybrać, coby im się jedno dawało przed tym.
- Liście dla owiec zbierać [...] może i w tym miesiącu, gdy sucho.
- Na św.Michał kryją się znowu ryby w kąty i z szerokiej wody na głąb się puszczają.
- Grzędy w ogrodach ryć i gnoić, w których na przyszłą wiosnę ma kto wolą siać i sadzić zioła.
- Najlepszy czas jest do siania dwie niedzieli abo trzy przed św.Michałem i dwie niedzieli, abo trzy po św.Michale. Zwyczaj jest górzyste i piaszczyste role pierwej, na nizinach albo dolinach później zasiewać, jednak pierwej na iłowatych ziemiach i które piasku wiele w sobie mają niż na inszych sieją.
- W dworze mieć klacze, woły, co nimi niech robią. A może tym bydłem chłopkowi zasiać, który sprzężaju nie ma, a jeśli się nie wspomoże, już trudno o nim radzić. A tego bydła dwornik, pasterz, włodarz ma dojźrzeć.
- Siej trzy dni przed nowym miesiącem albo trzy dni po nowym pszenicę, tedyć się zielsko w nie nie rzuci.
- Kędy żołądź abo bukiew jest, puszczają świnie na żołądź o św.Michale abo je nią w karmnikach karmią.
-Świni według dostatku w folwarku każdym chować, a lepiej ich mało chować a tłusto, a niż wiele a chudo, bo dziesięć abo dwanaście świni, które rodzą, gdy się dobrze chowają, więcej pożytku dadzą, niż czterdzieści nędznych a chudych. Bo między chudemi świniami i gdy ich wiele rado się powietrze [mór-Wachm.] rzuca. Niemieckie świnie z polskiemi pomieszane najlepsze są do chowania; niemieckie rozumieć trzeba: żuławskie, pomorskie i westwalskie, acz i bawarskie rosłe; a te wieprze roztykać najpierwej chwastem, którego z lata po górach nachować, kiedy już kapustę z ogrodów zbiorą, aby ziarna i tłuczy było sporzej i mniejszym nakładem mogło się to ukarmić.
- Na ten czas spiżarnie rozmaitemi potrzebami napełniać: suchemi rybami, jarzynami, krupami etc. Bo zima jest zły gość, pustoszy spiżarnie a kto się na zimę nie przygotuje, musi często posty odprawować poniewoli.
- Tego miesiąca kasze wszelakie, co się doma rodzą, drobne, ochędożnie do tej spiżarni dobra gospodyni ma czynić: tatarczaną, jęczmienną, pszenną, owsianą, żytną etc. Gruszki, jabłka, śliwy porządnie suszyć, także powidła czynić, pestki odbierać na nasienie, ale nie warzone.
- Kapłony tłusto karmić i mieć ich dostatek według kondycyjej. A im nacieśniej siedzi tym rychlej utyje, i przeto drudzy wsadzają je w garniec dnem wybitym mu głowę do jedzenia wytchnąwszy...[...]
- Może też tym miesiącu znowu sałatę, czosnek i czarną kapustę******* siać.
- Na niektórych miejscach około św.Michała rolą, na której na wiosnę siać mają, pokładają abo odwracają.
- Rozmaitemi sposoby ryby łowić pod ten czas może i karpie przesadzać do stawów, a gdy się pod ten czas trą, łowić drobiazg i do inszych stawów przesadzać, aby im było przestrono rość.
- Na niektórych miejscach sieją na zimę marchew i rzodkiew, która potym prędzej na wiosnę urośnie, bo marchwiane i rzodkwiane nasienie nie zmarznie w ziemi.
- Skopy wędzić.
- Owoce późne zbierać z drzewa i insze dostałe; marchew i insze jarzyny kopać w piękny dzień, gdy słońce świeci.
___________________________
* czyli stając do odrabiania pańszczyzny z inwentarzem: z koniem luboż wołów parą...
*** w szczegóła nie wchodząc, do których wielce by się tu nam dziś Cypryan de Vaxo przydał, nasz dawniejszy rzeczoznawca przyrodniczy, dość rzec będzie, że z temi głowatkami i płoskonnemi to idzie o podział konopij na męskie i żeńskie...
*** tu najprawdopodobniej idzie o to, jak onegoż pakować, czyli podług jakich jednostek miary: kamień to staropolska jednostka masy. Nazwa się wiedzie od kamieni żarna tworzących i ów kamień to tyleż, co 32 funty nowopolskie ergo 64 grzywny, co znów czyni 1024 łutów, co na nasze spółcześne kilogramy daje 12,96.
**** - idzie nie o jarzynę w rozumieniu marchwi czy kapusty, jeno o zboże jare
***** - idzie nie tyle o samego świętego Piotra, bo to święto czerwcowe, ile o dzień katedry świętego Piotra, co 22 Lutego wypada.
****** - sep - dawniej znaczył daninę w zbożu płaconą
******* - insze z cytowanych tu porad, zalecały w szufladach extraordynaryjnie na to przeznaczonej jakiej starej komody, układać w popiele, który natenczas przecie znano jeno jako drzewnego.
******** - i tu dziś rozsądzić ciężko będzie, cóż miał Zawacki na myśli, bo z pewnością nie najpopularniejszą dziś kapustę głowiastą, której odmiana zwana czerwoną, a prawdziwie barwy będąc czasem ciemnofioletowej by mogła i za jaką ciemną uchodzić... Głowiastej bowiem kapusty niderlandzcy ogrodnicy dopieroż z początkiem XVI wieku wyhodowali i ciężko przypuścić, by dla Zawackiego-tradycjonalisty mogła ona być już w niespełna wiek później w Polszcze powszechną. A jeśli szło mu o kapustę liściastą, to znów mogłoż mu iść o czarną gorczycę, którą właśnie zwano kapustą czarną (Brassica Nigra), luboż, co może i więcej prawdopodobnem o... jarmuż, wczesnego kapusty przodka, co różnych miał odmian, w tem i ciemnokolorowych...