O dawnej soli opowieści część ósma...

   Przyjdzie niepomału kończyć onej naszej solnej opowieści, której żeśmy tu już części niemało popisali  (I, II, III , IV , V , VI , VII),  co nie znaczy, że nam ta thema nie wróci gdzie jeszcze jakiem poboczem. Dziś atoli rzec nam przyjdzie o bodaj najsmutniejszych dla żupy wielickiej czasach, gdy owa podupadła sielnie za przyczyną regresu powszechnego i wojen ustawicznych, nie na tyle jednak, by w ośmnastowiecznej świadomości Rodaków owej nadal za szczególny skarb narodowy nie uważać... Temuż, gdy onej Austryjaki za pierwszem rozbiorem zawłaszczyły, żal był powszechny i niemałe nadzieje rozbudzone de novo, gdy się pokazało, że cesarska kamera więcej się widać profitu spodziewa, wielickiej soli komu w pacht wypuściwszy, niźli samemu wpodle niej staranie mając. Podjęto zatem starania, by onej arendy na polską obrócić korzyść, aliści co z tegoż wynikło, niechaj nam lepiej własnem słowem Xiądz Kitowicz opowie*:
  " ...Kortycelli, ród swój z Kurlandii wywodzący, indygenatem szlachectwa polskiego zaszczycony, z młodu w regimencie gwardii pieszej koronnej od kadeta prostego do rangi kapitańskiej służący, z którego regimentu wyniść musiał, z przyczyny, iż nabywszy choroby francuskiej, dręczącej go przez lat kilka, przesadzony merkuriuszem**, z prostego i dorodnego mężczyzny stał się mocno garbatym. Tego garbusa, w szulerniach i miłosnych intrygach sprawnego, przyjął król do swej konfidencji***[...]
    W roku 1788 użył król tego swego faworyta za plenipotenta z wyroku Rady Nieustającej do zaarendowania na skarb Rzeczypospolitej soli wielickiej. Lecz ten minister, sprawniejszy w kopalniach miłosnych niżeli solnych, zabawiając się po kafenhauzach i szulerniach wiedeńskich, nie dał należytego baczenia na kamerę ekonomiczną cesarską, w której tę sól, Polakom, jako niedawną ich własność, przyobiecaną, minister pruski na swego monarchę przerabiał i za gnuśnością Kortycellego przerobił (nabawiwszy Rzeczpospolitą milionowej szkody - przypis Kitowicza). Skądinąd zaś padło na Kortycellego porozumienie (podejrzenie - Wachm.), iż się on dał przekupić piącią tysięcy czerwonych złotych. To porozumienie na tym się wspiera, że Rada Nieustająca warszawska pisała do Kortycellego po dwa razy, przestrzegając go, aby dobijał targu, ponieważ ma wiadomość z Berlina, że król pruski stara się sekretnie o arendę tejże soli. Kortycelli odpisał Radzie, iż nie jest to prawda, iż on ma dobre oko na ten interes, który z wolna, nie nagle traktując, dobije z lepszym pożytkiem dla Rzeczypospolitej. Gdy się dowiedziała Rada Nieustająca o kontrakcie zawartym z królem pruskim, wielce była urażona na króla, że takiego łotra podsunął do interesu tak wielkiej wagi dla kraju. Król sam udawał dużo urażonego. Posłano od Rady Kortycellemu rozkaz, aby natychmiast stawał przed nią do dania sprawy z takowej czynności. Lecz Kortycelli długo nie stanął, choć był naglony rozkazami. Stanąwszy na koniec po zniesieniu Rady**** i pokazawszy list jeden królewski, zbył się wszystkiej surowości. Domyślać się należy, że król polski, zawsze grzeczny dla ościennych monarchów, ujęty od króla pruskiego, kazał Kortycellemu tak rzeczy robić, aby się sól dostała monarsze pruskiemu. Sejmowi zatem marszałkowie, nie wiedząc, jak by z królem postąpić o taką winę, mającą w wspólnictwie drugiego mocnego winowajcę króla, woleli rzecz zatrzeć milczeniem niż daremnym rozcierać ją hałasem, który nie przyniósłby żadnej za poniesioną szkodę nadgrody. A do tego nie wypadało temu przyjacielowi żałować soli, który już wtenczas wyciągał rękę do aliansu z Polakami, wkrótce przybitego."
    Tyleż Kitowicz... Dodać wypadnie, że nienawiść ku Kortycellemu i przekonanie powszechne o zdradzie długi miało żywot, gdyż w lat siedm dziesiątków później Józef Korzeniowski swej pisząc dramy "Wąs i peruka" jednem z bohaterów negatywnych Kortycellego czyni, zaś pozytywnemu Wojewodzicowi tak się każe tłomaczyć Starościnie z afrontu Kortycellemu uczynionego:"Ale nie moja wina, mościa Starościno dobrodziko, że się pan szambelan tak śpieszył i musiał przeskoczyć przez moją szablę, która się przypadkiem podniosła. Żałuję tylko, że się to stało na progu jaśnie wielmożnej Starościny. Gdzie indziej to bym tego intryganta, który nam Wieliczkę przeszachrował, przez kij przesadził."
   Kończąc tejże noty dwóch słów od się dodać bym pragnął. Primo, Czytelników upraszam baczenie obrócić na sprawność zdumiewającą Rady Nieustającej, naszego najpierwszego prawdziwego rządu, takoż i wywiadowców dla niej w Prusiech pracujących, co z relacyi Kitowicza jawnie wynika. Tem to ciekawsze, żeśmy ciała tego nawykli od czci i wiary odsądzać, a już spółcześni zwali je Zdradą Nieustającą. W polityczne tutaj cyrkumstancyje nie nadto może wchodząc, dokazać jeszcze poprobuję, że jeśli o ekonomię idzie, to wielgich wtedy położono zasług...
   Secundo, by Lectorowie to mieli na względzie, że rzec, by Xiądz Dobrodziej, zgoła niechrześcijańskim do króla pałał afektem, to potop nazwać wody nieznacznym przyborem... Nie dowierzam ja tejże, między wierszami imputowanej, zmowie zdradą pachnącej. Więcej mi myślić o znanej słabości charakteru króla jegomości do swych faworytnych, a że może i post factum dla sprawy niebacznie zaprzepaszczonej obmyślona wymówka, że się to kosztem naszem miało pokazać, by alians z Prusami przeciw Moskwie zawiązać...*****
___________________

* "Pamiętniki, czyli Historia Polska". Z wydania PIW-owskiego (Warszawa 1971) str.334-336
** Kitowiczowi idzie o ówcześnie praktykowane leczenie kiły rtęcią (której jego zdaniem Corticelli dostał zbyt silne dawki), a który to sposób w odniesieniu nie tylko do owego królewskiego faworyta, zasadnie przypomina o słuszności proverbium, że lekarstwo czasem od choroby gorsze...
***W tem miejscu Kitowicz przypisu czyni, w którem tłomaczy, że Stanisław August na to był uczynił Corticellego swem generał-adiutantem, gdyż ów "najlepiej królowi imci dopomagał do rozkoszów, jeżdżąc po cudzych krajach kosztem królewskim i sprowadzając mu najurodziwsze kobiety."
**** przez Sejm Czteroletni w 1789 roku
***** którego pokłosiem krótka chwila nadziei na uniezależnienie się od Jekatieriny i reform garstka, w tem sławetna Konstytucya 3 Maja...


                                  ................

Noty cokolwiek pokrewne:

O dawnej soli opowieści część najpierwsza
O dawnej soli opowieści część wtóra
O dawnej soli opowieści część trzecia
O dawnej soli opowieści część czwarta
O dawnej soli opowieści część piąta
Lekcja marketingu XVI-wiecznego (cyklu solnego część VI)
O tych, co to jednak z soli (Lubomirscy, cyklu solnego część VII)

O staropolskim średniowiecznym Klondike

O rudnikach, dymarzach i wyższości węgla nad węglem

O oskardach, rudach i przebitkach