O hetmanie, co to ani z soli, ani z roli...IV

   Kończąc tych naszych o Czarnieckim opowieści (I, II, III) przyszliśmy ku temu, co najwięcej o niem przemilczane, luboż zapomniane, a co najwiętszych kontrowersyj wzbudza... Ano, nie dziwota to, że by się chciało, by heros narodowy na cokołach stawiany, w hymnach opiewany, patron szkół, ulic, jednostek wojskowych i Bóg jeden raczy wiedzieć czego jeszcze, bez skazy był i zmazy... Cóż jednak czynić, gdy nam nasz hetman zaledwie człowiekiem będąc ułomnym, w rozliczne się angażował był rzeczy naganne, ani myszląc o tem, że kto kiedy z niego brał będzie formy na platynowo-irydowy wzorzec narodowego bohatera...
    O rzeczach niektórych żem tu już i półgębkiem spominał. Za Szweda nadejściem (po klęskach pod Ujściem, Piątkiem, Żarnowem i po utracie Warszawy) Czarnieckiemu poruczono Krakowa bronić*, przydawszy z górą czterech na to tysięcy żołnierza. Odsieczy pod Lanckorońskim rozbito, przódzi jeszcze i król się na Śląsk udać raczył cokolwiek pospiesznie (25 września). Osamotniony Czarniecki walczył do 19 października, kiedy to wypertraktował kapitulacyi honorowej, czyli takiej gdzie wojsko pod bronią i ze sztandarami twierdzy opuszcza i idzie gdzie chce, a raczej gdzie zwierzchność onemu rozkaże. Kapitulacyja Krakowa zawierała ten punkt, że podkomendni Czarnieckiego przez miesiąc w toczącej się wojnie zachowają neutralność i nad tem punktem pora się tu nam zatrzymać dłużej.
   Zdawać by się mogło, że to cena jest niewielka za zachowanie wojska w całości, pod bronią i komendą, jeno że ten miesiąc przełomu października i listopada wielce był w tej wojnie ważkim. 20 października Radziwiłł na Litwie Unii wypowiedział i paktów swoich zawarł z królem szwedzkim, 28-go pognębiony pod Gródkiem Jagiellońskim Rewera Potocki kapitulacyją czyni, przódzi jeszcze poddało się Mazowsze, a grody nawet i tęgo obwarowane tegoż samego czynią jeden po drugim, podobnie jak i szlachta, czy wielmoże na wyprzódki do obozu Karola Gustawa pędzący hołdy składać... Wolnoż nam przypuścić, że Szwedzi tak łatwo Czarnieckiego wypuszczający z Krakowa, wielce na to rachowali, że i ów na tej fali podąży, a ów miesiąc mu jeno dla pozoru i dla namysłu koniecznym. Wobec Jana Kazimierza z kolei ów traktat arcywygodną był Czarnieckiemu z bezczynności wymówką... Mniemam bowiem, że tej ciężkiej 1655 roku jesieni nasz bohater cależ nie tak pewnie myślał po jasnej stać stronie Mocy, osobliwie, że i o tem wątpić szło, któraż strona jasną... I, co może tu niektórych zgorszy, nie mam ja o to akurat ku Czarnieckiemu nijakich żalów, czy ansów, a Was upraszam byście na ten moment dziejowy z tamtocześnej zechcieli wejrzeć perspektywy i oczami naszego ówcześnie oboźnego koronnego**...
    Kraj cały podbity (Miller pod Częstochowę się dopiero 18 listopada podsunął), a przecie i przódzi sobie z Kozaczyzną i Moskwą poradzić nie umiał. Jan Kazimierz zawiódł na całej linii, tedy może i zasadne zwątpić było o niem... Pomnijmyż, że po kres elekcyj naszych każdego właściwie elekta kolejnego szło w teoryi z tronu złożyć i posłuszeństwo wypowiedzieć, bo żaden przecie swoich artykułów, od imienia najpierwszego-Walezego, henrykowskimi zwanych, nie dopełnił... Insza to jednak jest sprawa możności i powodu po temu, a insza by tego uczynić prawdziwie... Królowi przysięgano, ba! prawda, takoż jak i przykazań przestrzegać dziesięciu, z których łamania się każdy przecie co niedziela spowiadał! Czyż dla dobra Rzeczypospolitej nie zdało się naówczas rozumnem tego niedowarzeńca, co na Śląsk uszedł, odstąpić i sprzymierzywszy się z jego krewnym przecie, z tejże samej dynastyi, wojennikim znanem, armią tęgą władającym, pospołu Moskwicina nie zdusić, Kozaczyzny nie pognębić i przywrócić dawnej świetności krajowi? Nie kusząca to myśl?
  I czyż nie jest ona prawdziwie myślą patriotyczną? Na każdy rozum wspieranie dalsze króla-wychodźcy było jeno dla kraju ciągiem dalszem wojennej pożogi... Nim potępimy Radziwiłła, pomnijmy, że ów miał świeżo Wilna przez Moskwę zdobytego (w wydawanej pod rosyjską cenzurą Trylogii Sienkiewicz się nad tem tylko ogólnikowo zająknie, jakich fantasmagorycznych Septentrionów w to miejsce wpisując) i że najpryncypalniejszy z jego z Karolusem paktów to ten, w myśl którego Szwed się zobowiązywał do wojny z Moskwą o ziemie litewskie. Cóż mu mógł w tem czasie dopomóc król i przódzi z niedołęstwa wojennego znany, a ninie z z przygarstkiem jeno wojska i dworem na Śląsku siedzący? My o tem dziś myślimy Sienkiewiczem i dzisiejszemi kategoriami narodu i zdrady, a to przecie było spółcześnym najzupełnie myślenie obce. Uważcież, że nawet stu lat nie minęło od podobnej ucieczki Walezego, a szlachta w kraju pozostawiona najmniejszej nie miała gwarancji, że król jeszcze wróci, a tradycje rządów na wychodźstwie całkiem nam wtedy obcemi były. Rzeczpospolita więcej była czymś na kształt Stanów Zjednoczonych dobrowolnie przecie zawiązanych, zatem i dobrowolnie rozwiązać się mogących. Insza rzecz, że to nie Radziwiłł miałby tam stanowić o tem, a więcej może powinien tu szlachty litewskiej ogół, ale ów się miał za jej wodza i reprezentanta. Tymczasem po dziś dzień pokutują słowa Sienkiewicza o rozszarpywanym postawie sukna i domyślny znak równości pomiędzy folksdojczami okupacji ostatniej i temi, co bodaj najgorszego w dziejach naszych króla, po jego ucieczce odstąpili... A pamiętać proszę, że podług tamtocześnego prawa onegoż poddani mogli, poprzez tą ucieczkę za granice Rzeczypospolitej, czuć się z obowiązku wierności najzupełniej zwolnionemi...
   Ano, podług mnie, gdybyż Szwedy same sobie rabuśnictwem i gwałtami nie zaszkodziły, któż wie, jako by się Historyja potoczyć tu mogła... Nie sposób się tu analogij z 1941 rokiem nie doszukać, gdzie armia wielekroć liczniejsza za stalinowski porządek wojować nie chciała i w rozsypkę poszła, gdzie w niejednej wiosce i mieścinie Niemiaszków kwiatami witali i by jeno Hitler swoich konceptów o podludziach nie traktował nazbyt serio, miałby i pewnie kraju całego u stóp...
   A że się Czarniecki wahał to i dowody mamy, że Karolusem korespondował, jest i dowód pośredni, już przykrzejszej natury. Oto w czas obrony Krakowa szykowania, przyszło do tumultu tej mieszczan części, co się poddać chciała. Czarniecki buntu zdusił, ale wiadomo, że przy tem żołnierze jego niezgorszego łupu wzięli. I cóż z tem bogactwem się stało, po dziś to rzecz niepewna, okrom tej, że tego dobra Czarniecki zdołał jeszcze i z miasta wywieść. Zostawił mu król i grosza na wojsko nieskąpo, bo sześćdziesiąt tysiąców złotych, które podobnie przepadły... Do pełni tegoż rysu bohatera naszego trza to złożyć z tem, com już o chciwości wojewody pisał przódzi i z tem, że w przyszłej wojnie z Moskwą, po wygranej nad Połonką bitwie całego zagarniętego niewolnika żołnierzom swoim odebrał i we własnych więził dobrach, o wykupno onych przy tem samojednemu traktując. Miał wziąć za nich potem równy milion złotych, sumę na czasy owe niebotyczną zgoła!***
    Powtarzam: nie czynię ja tu Czarnieckiemu z jego wahań zarzutów, choć już z rabuśnictwa owszem! Sam bym się pewnie tęgo na jego będąc miejscu zastanawiał nad tem, coż mi czynić przystoi... Mniemam jednak, że na jegoż ostatecznej decyzji zaważyło nie to, że Częstochowa, nie to że termin rozejmu, ani też i to, że go wojsko jedynym sprawiedliwym mające, do wodzostwa wzywało... Mniemam, że kalkulował nader chytrze, że skoro oba hetmany już i króla odstąpiły, to Karolus tamtych forytował będzie, zasię przy Janie Kazimierzu w pustce powstałej prospekta na hetmaństwo pewnie i większe... Nie docenił tu ni hetmanów obrotności, ni janakazimierzowego kunktatorstwa...
   Przebiegu dalszej ze Szwedem tu pominę wojny, bo to sprawy więcej znane. Co ciekawe znane są i więcej może dzieje wyprawy dywizji Czarnieckiego z pomocą sprzymierzeńcom do Danii, nawiasem wielce co do swych skutków przereklamowanej, za to niemal zupełnie się nie docenia tego, jako pospołu z Lubomirskim i Tatarami pognębił Rakoczego, co się ze Szwedem sprzymierzył.
   I na koniec ostatnia z tych rzeczy, które postaci tej miary nie przystają zgoła... Okrom okrucieństwa, które może by i wojny tłomaczyć mogły, okrom chciwości, których może by i można usprawiedliwiać pochodzeniem lichem i ambicyjami niemałemi, jest przecie i onegoż w polityce dworu udział niemały. I tę politykę prawdziwie trudno z polską racją stanu identyfikować...
   O czem prawię? Ano choćby o tem, że umyśliła był królowa Ludwika Maria, by po bezpotomnem Janie Kazimierzu władcą naszem był Kondeusz Wielki. Xięcia de Conde rad by się wielce pewnie pozbyć z Francyi był król Ludwik XIV , wojennika sławnego rada by i może jaka część szlachty przyjąć, przecie nic to nie było pewnego. Ano to i umyślił dwór elekcyją vivente rege, czyli obioru następcy za żywota poprzednika, przepomniawszy najwidniej jak praktyki takie znienawidzone szlachcie i jak wiele kosztowało Zygmunta Starego przeforsowanie takiejż elekcyi syna swego, ku któremu ani przecie i ćwierci takich by oporów, jak przed Kondeuszem nie było... A Czarniecki, arcyskutecznie wodzony za nos mirażami tegoż hetmaństwa wymarzonego, za bezwolne się tu dał urobić narzędzie, co jeno do zjednania wojska i szlachty służyć tu miało...
   Reasumując: żadnej bodaj ze swych wojen nie przywiódł ku takim cyrkumstancyjom, by na dłużej się tu można było spodziewać pokoju, co rzec można tyleż jego talentu tu sprawa, co i możności Rzeczypospolitej. Nijakich też reform nie był ni konceptuariuszem, ni wdrożycielem... Okrutnik, co pacyfikacjami swemi pogłębił jeno przepaści właśnie wykopywanej między Rzeczpospolitą i Kozaczyzną; polityk mizerny, nadmiernemi ambicyjami zżerany, no i te wszytkie z majętnościami przeniewierstwa...:(( Może gdyby był z tego jeszcze i powstał jaki ród znaczny, co pokoleniami przyszłemi by więcej i może chluby był przydał, przygasły by może jako to rabuśnicze obrazy. Angielczyki powiadają, że bruki londyńskiego City, gdzie najwięcej tamecznych fortun ma siedziby, brukowano czaszkami niewolników, bo to na tem handlu te fortuny wyrosły...
   A fortuna Czarnieckiego? Za córkami poszła, rody Leszczyńskich i Branickich zasilając wydatnie... Z tak licznych braci hetmana jeno jeden Marcin, pod Batohem ubity, się męskiego doczekał potomka, nawiasem in futuram wielce Sobieskiemu szkodnego, na którem się Czarnieccy w męskiej pokończyli linii...
   Do legendy hetmana bym jeszcze jego godziny zgonu przypomniał, gdzie wiezionemu do Lwowa, przyszło w chłopskiej pomrzeć chacie, do której na prośbę konającego przywiedziono konia umiłowanego, któren czując co się święci, łba hetmanowi podawszy, niczem z przyjacielem się żegnał:
                    _____________________________________
*gwoli ordynku przypomnieć się godzi, że przódzi już i z niezgorszem skutkiem, dla szczupłości sił własnych mogąc jedynie "nieprzyjaciela czatami i urywczą zatrzymywać wojną", niemało oddziałków szwedzkich zniósł, w tem i pod Inowłodzem całej niemal ariergardy marszałka Wittenberga.
** taka bowiem na tą chwilę była Czarnieckiego godność (okrom tytułów wojewody ruskiego i kijowskiego), której jeszcze w 1653, gdy się ten urząd zwolnił skutkiem śmierci Samuela Kalinowskiego pod Batohem. Nawiasem dostał wówczas Czarniecki i dóbr niemałych po podobnie ubitym... Marku Sobieskim, bracie króla przyszłego.
*** Pasek, będący tu jednym z tych żołnierzy spod Połonki, a przy tem daleki od podejrzeń o stronniczość, bo to jeden z Czarnieckiemu najwięcej oddanych, pisze nawet o milijonach dwóch... w co jednak, przyznam, że uwierzyć ciężko...