O pańszczyźnie słowami autora "Parafiańszczyzny"...

Aleksandra (Leszka) Dunin-Borkowskiego, którego część pierwszą jegoż epokowego dzieła mogą Lectorowie Mili czytać in extenso na paginie Polskiej Biblioteki Internetowej, zasię rozdział sub titulo "Pańszczyzna wielkiego świata", z któregośmy poniższych powzięli wyimków, poczyna się paginą 65 (podług nawigacyi PBI - 75):

http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=30962

   Co się tyczy przyczyny owych wyimków przypomnienia, tom tegoż na to poczynił, byście sami ocenić mogli, zali u nas prawdziwie już tę pańszczyznę zniesiono i czy się aby stosunki nasze czem różnią istotnem od tych sprzed półtorasta lat...
   " W obszernym słowa znaczeniu, pańszczyzną zowie się wszystko, co poddani winni są swoim panom; w powszechnym jednak używaniu rozumiemy pod pańszczyzną tylko robociznę. Ma świat wielki swoje bożyszcza, swoich panów, którym służymy niewolniczo. Odbywają pańszczyznę jedni drugim
   Odbywają pańszczyznę jedni drugim, a wszyscy razem modzie i etykiecie. Liczny jest szereg powinności i daremszczyzn* poddańczych: podatki, daniny, osypy, rogoszczyzny, dziesięciny, oczkowe, roboty piesze i ciągłe, warty, stójki, zaprzęgi, zażynki, obżynki, zaorki, oborki, zasiewki, obsiewki itd.**. Wszystkie te robocizny i opłaty uiszcza także świat wielki, tylko pod innymi nazwiskami: wizyty i rewizyty, odwiedziny przedstawialne i pożegnawcze, wstępne i odjezdne, recepcyje, herbatki, częstowania, bale, stroje wielkie i połowiczne, ranne i wieczorne, okrągłe i ogoniaste, loterie, teatra, składki, kety*** czyli żebraniny itd. Są nawet i znaczki pańszczyźniane zowiące się biletami (idzie o wizytowe -Wachm. :), zaginane na rogu dla odróżnienia pańszczyzny pieszej i ciągłej. Że to wszystko nie jest życiem przyrodzonym, swobodnym, tylko pańszczyzną, dowodzą srogie przywidzenia, które ją postanowiły i w jednostajne karby ujęły.
  Obszernych potrzeba wiadomości, aby ją umieć w swoim czasie i w przyzwoity sposób odbywać. Ubrać się modnie nietrudno, ale aby się ubrać stosownie do pory roku, do pory dnia, do miejsca i do nazwiska robocizny, na to potrzeba nauki; twarz wprawdzie ma każdy, ale nie każdy wie, jak ją przybierać, kiedy ją uczynić wesołą, kiedy smutną, kiedy nabożną, roztropną, stateczną itd. Wszędzie odwiedzają się znajomi, ale nie wszędzie wiedzą, którego dnia i o której godzinie odwiedzać, jak długo bawić, czy mieć czarne rękawiczki - czy białe, czy stać - czy siedzieć, czy iść pieszo - czy czy jechać koniecznie, czy ukłonić się - czy się nie ukłonić; nie wszędzie umieją..., lecz któż by to wszystko wyliczył?
   I jakże to nie pańszczyzna, kiedy na to są stałe ustawy?
   Nie spisane wprawdzie dotychczas, ale przechowujące się w podaniach jak niegdyś talmud żydowski i sunna muzułmańska. Słychać, iż nad ich zbiorem i spisaniem pracują obecnie Kołnierzykowy Łaskawca wspólnie z Grande Damą, jak nad talmudem i sunną rabinowie i piękna Fatima. Skoro to wielkie dzieło ukończonym zostanie, uwierzytelnią go i zabezpieczą od podrobień podpisy wyborowego wydziału wielkiego świata, jednego mężczyzny i dwunastu dam, którzy wszyscy wycisną swoje pieczęcie i tak podadzą do druku.
   Będą tam opisane dokładnie nie tylko wszystkie powinności, ale nawet kary za ich zaniedbywanie lub pełnienie niedbałe. Chcesz może mieć próbkę tego stockinwentarskiego**** kodeksu? Dostałem ją z rękopisu, posłuchaj!

Paragraf podobno dziesiąty stanowi: przybywający do miasta mężczyzna lub dama mają unikać zgromadzeń, póki nie pooddają wizyt szczegółowych całemu wielkiemu światowi. Są one oznajmieniem przybycia i gotowości w pełnieniu obowiązków, więc nazywają się z a p i s n y m i.

§ 11 powiada: Gdyby kto nie odbywszy wizyt zapisnych wchodził w zgromadzenia, ufając w dawne znajomości, np. przeszłoroczne, wtedy znajomi nawet powinni udawać, że go nie poznają. Co się nazywa k a r ą z a p o m n i e n i a.

§ 12: Kara zapomnienia może być złagodzoną lub obostrzoną według okoliczności, przy czym uważać potrzeba na znaczenie, wiek, nieświadomość lub zuchwalstwo.

§ 13: Wielkie jasności krwi lub wiek podeszły, a jasność kruszcowa (w rozumieniu D-B idzie o herby, tytuły i blask bogactwa :))- Wachm.), uwalniają się od wizyt zapisnych, a natomiast świat wielki sam im oddaje pierwsze wizyty, wzywając do wspólnego życia, co się nazywa w c i ą g a c z k ą. Nawet nie należy od nich wymagać rewizyty osobistej, dosyć, jeżeli roześlą bilety.

§ 14: Przypominających się znajomości i razem usprawiedliwiających, że wizyty zapisnej nie oddali, można powitać uprzejmie, dodając jednak zawsze: b y l i b y ś m y n i g d y n i e p o z n a l i.
§ 15: Uczęszczanie w towarzystwa bez oddania wizyt zapisnych jest występkiem zniewagi społecznej. Kto by się go dopuścił, o tego pytać należy każdego z osobna i po kilkakroć: kto to jest taki? Dla pokazania wszystkim, że się go nie zna. Pytania te nie należy czynić zbyt cicho, owszem, dobrze jest, gdy winowajca gdzie z boku posłyszy. Co się nazywa k a r ą  w y j a w i e n i a.

W razie większej jeszcze zatwardziałości przestępcy można o nim rozmawiać głośno, jak gdyby o nieprzytomnym, co go zniewoli do przedstawienia się: wszak to ja jestem. Na co wszyscy uśmiechać się powinni, bo to jest k a r a z a w s t y d z e n i a.
§ 16: Jeżeli upokorzeni takimi karami poczują się wreszcie do wizyt zapisnych, to nie należy im czynić rewizyt dnia trzeciego, jak to postanowiliśmy w § 5, ale dopiero po upływie dwóch tygodni. Co się nazywa k a r ą o p ó ź n i e n i a.

§ 17: Nie zważających na te kary, upartych u lekceważących prawa nasze, które są naszą mądrością, wykluczamy z naszego towarzystwa. Jeżeli jest mężczyzna, panny z nim tańczyć nie będą, wymawiając się zawsze, że już zamówione; jeżeli kobieta, niech inne kobiety nie witają się z nią, niech się wpatrują ciekawie, niech unikają rozmowy, niech jej odpowiadają jakby przez sito. A mężczyzna czy kobieta, nasi wszędzie obmawiać i wyśmiewać ich mają, pomijając w zaprosinach do domów swoich. Co się nazywa k a r ą p o t ę p i e n i a..."
_____________________________________

* daremszczyzna, zwana też niekiedy darmochą to powinność kmieca względem dworu nieujęta przecie w obrachowywane dni robocizny, a rozliczana od wykonania np. uprzędzenie z dworskiej przędzy określonej ilości motków, grabienie siana, donaszanie wody czy drew do dworu, czyszczenie kominów, straże pożarowe etc.

** Autor w swoim ironicznym wyliczeniu nie tyle zapewne myli, bo rzeczy te musiały być mu wybornie znane, co świadomie mięsza dla efektu wydźwięku różne rodzaje danin prawdziwych jak choćby płacony w zbożu osyp, oczkowe (podatek bartniczy od ula) czy rogoszczyznę – opłatę(funkcjonującą tylko na Rusi) za prawo wypasu kmiecego bydła rogatego na dworskiej ziemi, z nazwami obyczajów i obrzędów włościańskich, jak ów zażynek żniwa rozpoczynający, o którym żem tu już ongi pisał (I,II),

*** kety (z fr.quete) - kwesta, zbiórka

**** tu zapewne ze zbitki niem. Stock (zasób główny) i pojęcia inwentarza idzie o podkreślenie rangi tegoż spisu.