O smutnych dla Rzeczy Pospolitej effectach afektów hetmańskich, czyli co by było, gdyby...

Z temi, co im pamięć 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im. płk Jana Kozietulskiego 

droga, rad dziś przepiję... Za pamięć szarży pod Żurominkiem, za  zagonu na Korosteń,
w 1920 roku, największą taką akcję w dziejach kawalerii naszej, jak i za pamięć walk

Wrześniowych, w tem i tych,  co rzadkie, na niemieckiej ziemi toczonych...

  Zamierzałżem w cyklu tem się takiemi sprawami zajmować, gdzie jakie błahe z pozoru działanie czyje, czy przeciwnie: nieczynność czyja...wielkich odmian w znanej nam historii poczynić mogła... I dziś takież właśnie zdarzenie opisać nam przyjdzie, aliści najsamprzód godzi się bohatyra pryncypalnego tejże opowieści bliżej przypomnieć.

  Stanisław Koniecpolski rodził się koło 1593 roku i wiekiem wielce młodym Akademii krakowskiej kończył, zasię po dworach (Zygmunta III i francuskim) języki i obyczaje szlifował. Z dziecięctwa miał kłopot zdrowotny coż go na śmieszność wystawić mógł w życiu publicznem: jąkał się nieborak srodze, tedy ociec mu karyery wojskowej sugerował, mniemając że tam łacniej mu o laury będzie. No i nie pomylił się pan senator Aleksander. Siedemnastolatkiem będąc juz się pod murami Smoleńska dzielnością popisał, chocia brat tam jegoż, Przedbor, żywota postradał...
  Pod Chodkiewiczem na Moskwę w 1611 roku chodził, zaczem pod Żółkiewskim służyć począł i to tegoż starego hetmana wrychle stał się ulubieńcem. Poznał się Żółkiewski na niem i forował jak mógł... dość rzec, że córki własnej, Katarzyny, mu oddał, coż nieboga po roku połtorej przy połogu pomarła. Żółkiewskiemu też buławy koronnej hetmana polnego zawdzięczał (mając wiosen ledwo 25 pokończonych!) i też godzi się rzec, że się do końca staremu wywdzięczał za to, aż do Cecory nieszczęśnej, gdzie Żółkiewski honor już jeno ratując, zginął. Koniecpolski zasię w jasyr wzięty, trzech lat w słynnej Czarnej Wieży w Zamku Siedmiu Wież pode Stambułem przepędził, nim posłaństwa kolejne swego dopięły i Janusz Zbarski wodza naszego kosztem 30 tysiąców złotych wykupił... Nie na darmo jednak ten grosz poszedł: wrychle pod Martynowem Kantemira (sprawcę śmierci Żółkiewskiego) pogromił i ubił, jasyrowi znacznemu wolność od tatarskiego arkana niosąc. Przeciw Kozakom cięgiem się bontującym stając, przymusił ich koniec końców do wielce Rzeczpospolitej korzystnego układu nad Jeziorem Kurkowskim zawartego. 
  O wojnie jego przeciw Szwedom w latach 1626-29 z osobna przyjdzie pisać, bo i Trzciana i osobliwie niemal ze szczętem przepomniana pod Czarnem batalija osobnych analiz godne... Tu nam starczy rzec, że się przeciw Szwedom sprawił jako mało kto, by po ich pognębieniu ( a przecie nie byle kogo, jeno samego Gustawa Adolfa!), znów z Kozakami przyszło walczyć, zasię przeciw Turkom i Tatarom, co ich Anno Domini 1633 pod Sasowym Rogiem popsował srodze, a pod Kamieńcem pognębił.  Późniejsza pod Ochmatowem potrzeba w pierszem półwieczu niechybnie największą nad Tatary wiktoryją była... Ano...by nie zanudzać wyliczaniem tego jeno rzeknę, że wódz ci to był, jakich mało, a i gospodarz akuratny*, a Szwedy, Turki, Tatary i kozactwo imię jego z szacunkiem i grozą wymawiali...
  I otoż ów mąż tak zacny i sławny z początkiem 1646 roku się żenić znów dał namówić.  Krzysztof i Łukasz Opalińscy, siostry swej, Zofiji mu stręczyli, jak mogli, na skoligacenie się z personą tak sławną i wpływową licząc. Zofija hetmana młodością swoją i temperamentem ujęła i wkrótce zamek w Rytwianach był świadkiem ślubu nad ślubami. Ano i nic mi do szczęścia hetmańskiego, jeno że się to przedsięwzięcie ponad siły pięćdziesięcioletniego wojennika pokazało...
  Cóż hetman zażywał ani nam wiedzieć... Niechybnie nie lubczyk jeno wątły, czy ambrę, imbir lub cynamon, bo tożby go przecie nie zmogło. Podejrzeń mi ku yohimbinie** osławionej kierować, którąż już w tamtem czasie za grosz niemały szło i w Polszcze nabyć. Temuż mi o niej myszleć, że nawet nieznaczne przedawkowanie, osobliwie w korelacyi z alkoholem, wielce groźnych konsekwencyj przynieść mogło... Jeślić Radziwiłłom*** wierzyć, hetman miał w dniach swych ostatnich żony wręcz znienawidzieć, cożby i nikłość zapisu testamentowego potwierdzała... Ano... jak było, tak było i czy to się nam Imci hetman na śmierć zamiłował, czyli też  go dryakwie sekretnie zażywane, by młodej żonie mógł wygodzić ubiły... rzec trudno... niechaj starczy tego, że effektem afektów swoich pomrzeć mu przyszło...
   Co się jednak na myśl ciśnie, to pytanie: cóżby było, gdyby Koniecpolskiemu nie żenić się było i z lat jeszcze kilku bodaj po tem padole w zdrowiu niezgorszem pochodzić? Ano... po primo wystawić sobie nie umiem, by wódz tak doświadczony i mądry Chmielnickiemu tak w siłę urosnąć z bitwy na bitwę pozwolił, jakeśmy to już na tych kartach opisywali tutaj i tutaj... Najpewniej nie nadto szarżuję w nadziejach swoich, aleć widzi mi się, że Koniecpolski by Chmielnickiego w jednej, dwóch bitwach najdalej pognębił... A jeszczeć i tego mieć na względzie trzeba, że samo imię hetmanowe by sprawiło, że Chmiel sił miałby wielekroć mniej, a i assekuracyja tatarska w cyrkumstancyjach takowych niepewna... Wszak pod Ochmatowem, to Tuhaj-bejowi właśnie Koniecpolski tęgo pludrów przetrzepał!
   Skoro zatem by Ukraina nie spłynęła tak krwią, jak spłynęła, a Rzeczpospolita tak wielgiego na potencyi swojej uszczerbku by nie doznała... naddane to mniemanie, że i z "potopem" szwedzkiem inaczej by się sprawy miały? Marzyć nie śmiem, by hetman wówczas sześć lat dziesiątek na karku mający osobą własną równie sprawnie komendy trzymał, aleć czy by tego i było trzeba? Jeśli zdrajcy w rodzaju Opalińskiego i Radziwiłła, słabością jeno przecie Rzplitej ośmieleni, by się wystąpić może i nawet nie ważyli? Pewnie mi kto rzeknie, że upadku ojczyzny nie reformowanej by to i tak nie zapobiegło, a jeno w czasie odwlekło... Zapewne... aliści równie uprawnione mniemanie, że z tych dwu obieży wychodząc wielekroć silniejsi, niźli to się nam rzeczywiście przydarzyło, w wielekroć lepszej kondycyi byśmy rządów Sobieskiego doczekali, a ów król, z całkiem inszej pozycji monarchy wystepując, może by i potrafił reform najpryncypalniejszych dokonać...
_________________
* wielce majętny, dóbr swych umiał doglądać, miasteczko Brody, rezydencyję swoją, takoż wtórą Podhorce, do najpryncypalniejszych twierdz na Ukrainie podniósł, a między dokonaniami inszemi i o manufakturze jedwabnej, przezeń założonej spomnieć się godzi...
**wywar z kory corynanthe yohimbine z dżungli afrykańskiej, którego już tamtem czasem do Europy sprowadzano.
*** Albrychtowi Stanisławowi i Krzysztofowi