Oczami Madziarów na wiktoryję naszą sławną próba wejrzenia...II

Pisałżem, że wszytkich tych madziarskich insurgentów, onych rebelij i buntów wyliczyć nie sposób (chocia mentor mój, o którem żem tu już ongi pisał, Wacław Felczak, tego dokonał:), przecie mus mi do Emeryka Thököly'ego idąc, rzeczy poprzedzających objaśnić...
  Pomną zapewne Lectorowie Mili szkolne nauki, że w czas szwedzkiego potopu takoż i od alianta szwedzkiego, siedmiogrodzkiego xiążęcia Jerzego II Rakoczego żeśmy takoż zaznali napaści. Ano i za tąż nad miarę wysadzoną swawolę wziął sułtan lennika swego nieposłusznego z tronu złożył, powolnego sobie Akosa Barcsay'a na niem osadzając. Nie w smak to było Habsburgom, tedy owi inszego, sukcesyi po Rakoczym żądającego, wsparli i Barcsay'a przegnali. Na to znowuż Turczyna alteracyja zatrzęsła i dawaj urządzać Siedmiogród de novo. Wzięły się potencyje obie za łby nie na prześmiewki, bo to po jednej stronie Fazyl Ahmed pasza Köprülü ze stoma tysiącami, po wtórej marszałek cesarski słynny Montecuccoli z sześćdziesięcioma. Dziw że się to jaką rzezią okrutną nie skończyło... Turczynom zadosyć jednak było, że Montecuccoli onym przez Rabę (Raab) przejść nie dozwolił i zepchnął ich pod Szentgotthard na powrót za rzekę, jakie sześć jeno tysiąców trupem kładąc, przy swojem jakiem tysiącu poległych. Turczyn podał tyły, aliści cesarscy ani myśleli iść za niem w trop i onego pognębić, wiedząc wybornie, że niech się jeno od dziedzin własnych oddalą, madziarscy Habsburgów adwersarze nie omieszkają z okazyi uczynionej skorzystać, by znów głów podnieść, a kto wie, czy i jakiego ciosu w plecy armii na Turka idącej nie zadać...
   Stanął zatem układ w Vasvárze, gdzie nibyż tryumfujący Austryjacy w tureckich zostawiali rękach wzięte przez nich Ujvar* i Novigrad**. Turcy oddawali jeno Wielki Waradyn*** i Nitrę, aleć za to Rakuszanie obligować się musieli, że więcej na Siedmiogród ani nie spojrzą i nijakich tam wstrętów tureckim poplecznikom, czy to jawnie, czy sekretnie, czynić nie będą... Porta ze swej strony deklarowała, że podobnie Madziarów przeciw cesarzowi powstających, popierać nie będzie, ale to Habsburgi miały 200 tysięcy czarnych groszy**** Turczynowi kontrybucyi płacić...! Widno nie my jedni umielim bitwy wygrane na przegrane traktaty zamieniać...
  Ano i jak się cesarscy nadto trzęśli, by im się Madziarzy bez kańczuga nie pobontowali zanadto, to teraz dopiero onym vasvárskim traktatem dolali oliwy do ognia! Ci nawet z panów węgierskich, co dopotąd Habsburga wspierali, licząc, że ów Siedmiogrodu i ziem inszych Turczynowi wydrze i bodaj pod berłem swojem, aleć zjednoczy, jawnie się poszukanemi widzieli i za zdradę tak bezecną, swoim odstąpieniem odpłacili... Naówcześny przywódca węgierski, Mikołaj Zrinyi, wielgi na Chorwacji magnat, po prawdzie ani myślał się z Turczynem wiązać, aleć ów w cyrkumstancyjach wielce dziwnych zginął był na polowaniu, jak raz gdy z posłem francuskim miał o poparciu Ludwika XIV traktować... Następca jego, Ferenc Vesselenyi, wszelkich się już był gotów przeciw Habsburgom chwycić sposobów, w tem i spisku sekretnego z zamachem na życie cesarza włącznie. A że za takie sprawki w całej ówcześnej Europie na gardle karano, temuż jedno Vesselenyiego szczęście, że pomarł przódzi, nim go siepacze cesarscy dorwali. Insi tyle szczęścia nie mieli i kwiat madziarskiej opozycji głowy pod topór położył. Insza, że Leopoldowi dojadło już to ustawiczne z Madziarami wojowanie i umyślił raz a dobrze z niemi skończyć. Aliści koncepta takie mało kiedy się udają, bo jak mawiał Talleyrand: nie sposób na bagnetach wysiedzieć nadto długo... Tutaj represyj i terroru okrutnego, proskrypcyj i praw odbierania (takoż stanowych jak samorządowych i religijnych nareście, bo Madziarów część pryncypalna Habsburgowi na złość się do obrządków reformowanych liczyła, najwięcej zaś kalwińskiego) skutek był do przewidzenia łatwym i jedynym możliwym: bunt powszechny, a ściślej najprzód zbiegostwo do Siedmiogrodu w tysiące liczone, zasię jako tam się jakobądź powstańce zorganizowały, wraz w Górne Węgry ruszyły insurekcyją czyniąc powszechną... Między inszemi był i Emeryk (Imre) Thököly, co w 1670 był nadto młodym jeszcze by powszechnej przyjąć komendy, aliści po latach zmagań kilku, tak wielgiego nabrał wśród kuruców***** poważania, że go wodzem uznano jedynem.
   Czas był im wielce przychylnem, bo to Austryjakom przyszło i na zachodzie przeciw Francyi i inszym wojować (1672-79), przy tem i nasz król Jan coraz więcej o tem zamyślał, by z tego węgierskiego zamętu jakiej korony synowi Jakubowi wyszykować, tedy jawnie po prawdzie kuruców nie wspierał, aliści nie wzbraniał po kraju wolentarzy werbować, temuż i niemało szlachty naszej, pospołu z Madziarami wojowało... Dygresyją czyniąc, a na spożycie wina węgierskiego w ojczyźnie naszej wejrzawszy, mniemam, że gdyby Turczyn był kiedy w możności, a jeszcze by i chciał takiej durnoty poczynić, by przeciw nam wywozu wina zbronić, to samem jeno polskiem wysileniem szlachty rozjątrzonej byśmy Turczyna do nogi wybili, a kto wie czy i do Ziemi Świętej w jakiej krucyacie nowej nie doszli...:))
   Póki zatem cesarz był na inszych frontach zatrudnionym wielce, Thököly'emu i kurucom wiodło się niezgorzej, coraz to nowych ziem biorąc we władanie, zamki zdobywając i załogi leopoldowe znosząc, temuż cesarz wrychle od swych zamiarów odstąpił, represyj zaniechał, praw przywrócił... słowem ubrał się dyabeł w ornat i ogonem na mszę dzwonił... Praw był Thököly, że mu ani jednem nie dowierzał słowem, przecie winien lepiej baczyć cyrkumstancyj czasu swego, bo rękę cesarską do zgody wyciągniętą odrzucić było łacno, gorzej gdy się sprawy odmieniły, najwięcej za pokojem między Francyją i cesarstwem poczynionem, po którem Ludwikowi XIV już ani w głowie byli jacyś tam egzotyczni kuruce... Przy tem  i Jan III, do Francyi zrażony, z Wiedniem jako tam się uładził, temuż  Thököly'emu nie ostało inaczej i w lipcu 1682 się lennikiem uznał sułtańskiem. Obiecawszy Turczynowi rocznego haraczu 40 tysięcy talarów, zyszczeł, że go Porta królem uznała madziarskim i przeciw Leopoldowi I obiecała wsparcie.
   Póki co, by rzeczy dalsze wyrozumieć bliżej, przyjdzie nam się na nie tureckiemi przyjrzeć oczami, a ściślej kronikarzów tamecznych, z których jeden, Silahdar Mehmed Aga z Fyndykły, miał to dla nas szczęście, że w całej tej wiedeńskiej wyprawie wziął udziału i wszystko sumiennie opisał, własnych przy tem na Kara Mustafę myśli nie tając i nie cukrując. Ów jawnie wezyrowi korupcyję zarzucał, spominając, że już Anno Domini 1677 probowali Węgrzy Kara Mustafę pięcioma tysiącami talarów skaptować, aliści poseł cesarski dał trzydzieści i, póki co, wygrał... Nie na długo jednak... Thököly właściwie chciwość wezyra ocenił i "posłał mu wielki majątek i dopiął swego". Kara Mustafa nie tylko wyjednał onemu list przymierny******, aleć i posłów onego sułtanowi protegował. Thököly zaś skwapliwie "zamydliwszy wielkiemu wezyrowi madziarskiem złotem oczy, przedłożył mu i perswadował sprawę odebrania i wyzwolenia z rąk Niemców, straconych przez się ziem Węgier [...] wreszcie prosił o pewną liczbę wojska. Mimo tedy, że do końca pokoju újvárskiego (tu nam turecki dziejopis błądzi, bo nie o pokój szło, a o rozejm i nie w Ujvarze składany, a o spominany już vasvárski z 1664 roku - przyp.Wachm.) pozostały jeszcze dwa lata, przez swą nieszczęsną chciwość dopuścił się jednak złamania układów."
   Małoż na tem! Sułtan był tej wojnie wielce niechętnym, tedy wezyr janczaragę Bekri Mustafę paszę podbechtał, by janczarowie przed sułtanem protestacyj czynili:
"Po cóż karmi nas padyszach? Od tej bezczynności robią się z nas niezdary. My chcemy wojny; chcemy pójść i odebrać kufry nasze, co się zostały nad Rabą"
  Że i tegoż było mało, kazał był wezyr pogranicznym komendantom pisać listy do Stambułu ze skargami na gwałty, co ich mieli Niemce na pograniczu czynić, takoż świadków tego wiarołomnych przed sułtańskie słać oblicze. Nie dziwota zatem, że "w końcy skusił padyszacha niby diabeł. W swej żarliwości i poczuciu honoru szach (sułtan - Wachm.) zawrzał i zapałał gniewem, a potem postanowił podjąć wyprawę i począł ściągać wojsko".
   Probował jeszcze poseł cesarski Caprara pokoju, co się niby zetlałe płótno rozłaził, pocerować. Jeszcze lipcem Anno Domini 1682 pisał do cesarza, za okazyją wymowne dając świadectwo jakiego tośmy mieli sojusznika : "Z wszystkiego, co mi jest wiadomem, sądzę że byłoby możliwe za cenę poważnej sumy pieniężnej odsunąć od nas wojnę i skierować ją na Polskę". Na nic jednak były zabiegi jego; w grudniu go przed oblicze sułtańskie zawezwano i nakazano wydać Jawaryn*******, twierdzę ogromną i znaczeniem brzemienną. Caprara odparł wielce honornie, że twierdzę się zdobywa szablą, nie traktatem, ergo został odprawiony, a w pierwszych dniach stycznia 1683 przed pałacem sułtana wystawiono buńczuki (znak wojny - Wachm.)
  O zdarzeniach dalszych, osobliwie o pochodzie tureckiem nam Silhdar Mehmed aga opowie jednak dopiero w nocie tegoż cyklu kolejnej...
_______________________________________
* - dziś Nove Zamky na Słowacji
**- dziś Nograd w Istrii
***- dziś Oradea w Rumunii
**** - zwanych tak dla powstałych w wysokim ogniu przebarwień, chcarakterystycznych dla mennic cesarskich.
***** krzyżowcy - tak powszechnie powstańców madziarskich zwano za Thököly' ego, a i późniejszych, w ośmnastym wieku, za Franciszka II Rakoczego. Procesarskich zaś zwano na Węgrzech labancami, co tłomaczono różniście, raz że to od lobonc, loboncos, jak Madziarzy zwali peruki wielgie na dworze wiedeńskiem noszone, indziej znowu, że to od lafanc, co miało flejtucha jakiego, obszarpańca znaczyć
****** - oficjalne pismo dyplomatyczne sułtana, zapewniające utrzymanie przyjaznych stosunków z danym państwem. Że jednak przyjaciele sułtana ex definitione pod jego byli protekcyją, listami takiemi nie szafowano nadmiernie, wiedząc, że to de facto gwarancja ochrony nad adresatem roztoczonej.

******* - dziś Győr na Węgrzech