O upowszechnianiu innowacyj, osobliwie zaś o pewnych prętach perpendykularnie na domach stawianych...

Jako ulubieni Vulpianowi Kitajczykowie prochu wykoncypowali było stulecie po Chrystusie dziewiąte, zasię nimeśmy i my tego wynalazku pokosztowali, musieli go od Kitajczyków Mongołowie przyjąć i pół z niem świata przeszedłszy, Henrykowi Pobożnemu z towarzystwem kota pod Legnicą Anno Domini 1241 pogonić..:(  Drukuśmy chińskiego nie pokosztowali i musiał biedaczysko Gutenberg sam nad tem osobno łeb łamać... Najwięcej bodaj czasu przetraconego mamy przy zapisie liczb w systemie dziesiętnym, gdzie Chińczykowie nas na jakie dwa i pół tysiąclecia ubiegli...
   Ano i nie się co temu dziwować, skoro jedni od drugich daleko, a droga podła i moc podróżnemu przykrości przy tem. Nie to co dziś, gdy za internetu i łącz wszelakich sprawą, zda się, że na jednem świata końcu kto kichnie, to mu na drugim odkrzykną "Na zdrowie!". Gdy jakie na jednem miejscu zakiełkują zaledwie fajsbuki, ajpody, trojany, jutuby, blureje i wszelkie insze plugastwo, to nieledwie nazajutrz się zdaje, że świat tem chwastem cały zarasta... A zdać by się mogło, że w tejże materyjej dwa i pół wieku temu czasy w koniunkcji wszelkiej prymitywizmowi wieków dawniejszych bliższe, niźli nam dziś, przecie dokażę na exemplum pewnego wynalazku, że nie trza było nawet i jednego pokolenia, by taż innowacyja oceany przekroczyła i w tryumfalnym pochodzie przez świat peregrynowała... O czem prawię?
" Pioruny jak wielkie czynią szkody, coroczne prawie uczą doświadczenia. Bo domy i prochy w magazynach będące zapalają, metale topią, ludziom i zwierzętom zycie odbierają. Dawni* filozofowie spytani, co są pioruny albo raczej, co to jest. co zapala, topi i zabija, odpowiadali: ekshalacja siarki i saletry z cząstkami tłustemi zmięszane, na powietrze wyniesione i na niem zapalone. Spytani dalej, jakim sposobem bywają na powietrzu zapalone, jedni z nich mówili, iż się zapalają przez samo tarcie, tym prawie sposobem, którym się zapalają drzewa, gdy jedno o drugie jest tarte. Drudzy utrzymywali, że gdy ekshalacje wzmiankowane między dwiema chmurami są zewsząd ściśnione, powietrze swą elastycznością chmurę rozrywa i piorun wypada. Teraźniejsi zaś filozofowie, czyniąc doświadczenia elektryczne, spostrzegli, że materia piorunowa i materia elektryczna też same czynią skutki. [tu się Autorowie tegoż kalendarza odwołują do wydanej w Warszawie pracy księdza Józefa Henryka Osińskiego "Sposób ubezpieczający życie i majątki od piorunów", której owi na rok 1777 datują, Wikipedia zasię na 1784 - Wachm.]  Wnieśli zatem, że materia piorunowa i materia elektryczna są też same, wnieśli zaś na owym fundamencie, iż skutków jednakowych tenże sam początek być powinien. Ktokolwiek był przytomny doświadczeniom elektrycznym, jest naprzód przeświadczony, iż metale i woda najbardziej ciągną materię elektryczną. A że materia piorunowa jest taż sama, co elektryczna, więc wnieść powinien, iż woda i metale najbardziej ciągną materię piorunową. Przyświadczony jest po wtóre, że szkło, siarka, lak, żywica, jedwab etc. materii elektrycznej cale albo bardzo mało w siebie biorą, za czym wnieść powinien, że pomienione ciała materii piorunowej w siebie nie biorą.
  Podczas elektryzowania pręt metalowy blisko bani szklanej będący wspiera się na szkle, siarce, albo bywa wieszany na jedwabiu. Za czym materia elektryczna z bani szklannej wychodząca pręt metalowy napełni, do którego gdy osoba jaka zbliży palec, wypadnie z niego iskra, w palec uderzywszy bólu nabawi. Jeżeliby zaś do pręta metalowego był łańcuszek przywiązany i jeżeliby osoba, mająca w ręku szklankę wodą do połowy nalaną, trzymała ją tak przy pręcie, aby łańcuszek w wodę wchodził, obróciwszy banię kilka razy, gdy taż sama osoba ręką wolną dotknie się pręta metalowego, większa niż przedtem iskra wypadnie, mocniej uderzy, ból nie tylko w obydwu rękach, lecz i w piersiach sprawi. Można się jednak dotykać pręta naelektryzowanego bez uczucia bólu. Nie uczuje nikt bólu jeżeli nie dotknie się pręta samą ręką, lecz kawałkiem szkła albo laku; nie uczuje bólu, jeżeli do pręta jest przywiązany tak długi łańcuszek, aby na stole lub na podłodze wspierał się.
  Co się powiedziało, do piorunów może być przystosowane; to jest, że piorun wtenczas bije, gdy chmura materią piorunową naładowana zbliży się do takowego ciała, które ową materią mocno ciągnie. Za owym bowiem zbliżeniem materia piorunowa w obfitości w ciało spływając oneż albo zapala, albo topi, albo go życia pozbawia, jeżeli jest żyjące. Przeto chcąc dokazać, aby piorun nie szkodził, nie trzeba dopuszczać, żeby materia piorunowa w obfitości z chmur na dół spływała. Można zaś tego dokazać, pomienioną materią powoli z chmur ściągnąć sposobami następującemi:
1. Na latawcu kitajką błękitną okrytym potrzeba pręcik metalowy ostro zakończony albo też kilka pręcików perpendykularnie ustawić. Sznur, do którego latawiec przywiązany, powinien być drutem klawikordowym niegęsto okręcony. Gdy latawiec wzniesie się na powietrze, ma być do pala przywiązany. Miejsce, na którym pal stoi, potrzeba oparkanić, aby do pala nikt nie dochodził. Za czym, gdy chmura naładowana materią piorunową zbliża się do latawca, w niej będąca materia po pręcikach i drucie w ziemię powoli spłynie i szkodzić nie może. Ten jednak sposób nie zawsze bezpieczny, bo latawca przed powstającą burzą potrzeba w górę podrzucać. Jeżeliby zaś chmura burzliwa wiele materii w sobie mająca blisko była, z niej materia piorunowa mogłaby nagle spłynąć i człowieka latawca puszczającego życia pozbawić.
2. Sposób od pierwszego bezpieczniejszy, służący do ocalenia domu od piorunu, jest sprowadzając po wierzchu domu materią piorunową albo też przeprowadzając ją przez dom w wodę lub w ziemię. Pragnący więc materią piorunową po wierzchu domu w ziemię sprowadzić powinien pręt żelazny, długi ostro zakończony**, na najwyższym dachu perpendykularnie ustawić albo w siarce, albo w żywicy. Od pręta perpendykularnie stojącego powinny być puszczone cienkie druty, których jeden koniec do pręta przywiązany, drugi zaś w ziemię ma być wpuszczony. Im dom większy, tym drutów więcej być powinno, aby po nich materia piorunowa w większej obfitości w ziemię lub w wodę wpływała i domowi nie szkodziła.
  Chcąc piorun przez dom przeprowadzić, potrzeba w murze zrobić obszerną dziurę na kształt komina. W śrzodku owej dziury ma być ustanowiony pręt żelazny przygrubszy. Ten pręt tak długi być powinien, aby jeden jego koniec w ziemię był wbity, drugi zaś ostro zakończony, nad dach znacznie wychodził. Po tym pręcie piorun powoli w ziemię spłynie i domowi szkodzić nie będzie.
   Nie tylko zaś dom jeden, lecz całą wieś, całe miasto, owszem przywiększą okolicę od piorunów można ocalić, na wysokich miejscach kilkanaście albo kilkadziesiąt prętów ostro zakończonych wystawując."
   Tego przydługiego i może cytatu żem na to przytoczył, by dokazać, że na rok 1779 w Polszcze znajomość rzeczy tyleż już była powszechną, że się porady o tem jakoż piorunochronów stawiać upowszechniało niczem przepisów na nowy rodzaj konfitur czy boleści jakich spędzenia. A przecie w dalekiej Filadelfijej Benjamin Franklin swoich experimentów pokończył
w Roku Pańskim 1752, kiedy to na swojem domostwie takiego od piorunów szyldwacha wystawił. Obrachował kto, że trzydzieści lat później byłoż w tej Filadelfijej piorunochronów już z górą czterysta! Jeszli tak, to by znaczyć miało, że u samiuśkiego rzeczy źródła, gdzie naturalną rzeczy koleją zda się że powszechność tejże innowacyi najpowszechniejszą być winna, przecie tak nie było... Skoroż bowiem ten gród ówcześnie w Ameryce najludniejszy liczył mieszkańców 45 tysiąców, to nawet licząc po głów dziesięć na dom, pomnąc i o służbie i o familijach nad nasze liczniejszych, domostw być tam zatem musiało najmniej cztery do piąci tysiąców, ergo po latach trzydziestu ledwo dziesiąta ich część była w tych strażników gromowych zbrojna... Tem zaś czasem w Polszcze odległej (choć bliskiej Czechom, gdzie od Franklina odrębnie wynalazku tego dokonał w latach 1750-1754  niejaki Václav Prokop Divia) pierwszego piorunochronu na kościelnej wieży w Żaganiu umieścił niejaki Johann Ignatz von Felbinger. Rzeknie kto, że ani ów Polak, ani i Żagań ówcześny nie nasz... Zgoda... aleć w lat kilka zaledwie później staraniem królewskiem uzbrojono w "konduktory" Zamek Królewski w Warszawie, co nawet Adamowi Naruszewiczowi za temat do poemy posłużyło!  Pewno, że to nie chyżość internetu, aliści lat trzydzieści w tamtem czasie na upowszechnienie konceptu po świecie zda mi się czasem extraordynaryjnie krótkim.
_________________________
* - rzecz cała cytatem z Kolędy Warszawskiej z roku 1779, tedy wystaw sobie, Czytelniku Miły, jacyż to filozofowie onym czasom dawniejsi...
** Mało ko wie, że się już Franklinowi spółcześni spierali zaliż ów ma właśnie być, jako chciał Franklin, kończysto zakończony, zali też na tępo. Król Angielczyków ówcześny, Jerzy III, co go potomni zapamiętali waryjatem, a zda się, że ów cależ nie taki był szalony, jakim by go nam wystawiać chciano, na złość Franklinowi, co był przecie jednem ze spiritus movens buntu kolonij amerykańskich, zażądał od Królewskiego Towarzystwa Naukowego, by ten sposób wtóry za lepszy ogłosiło. Natenczas przyszło między królem a prezesem Royal Society, Johnem Pringle'm do tejże słynnej zdań wymiany:
Pringle: "Sir, nie potrafię zmieniać praw ani zjawisk natury!"
Król: " W takim razie podaj się lepiej do dymisji!"  Ano i rzecz by się zdała poza komentarzem wszelkim, aliści nauka dzisiejsza więcej się tu dziś ku temu skłania, że to nie przy Franklinie tu słuszność była...:) Nawiasem, jak jużeśmy przy tem, to był i inszy z adwersarzy Franklinowych, Jean-Antonine Nollet, xiądz, co się badaniem elektryczności bawił, co choć go wyśmiewają, bo za remedium na pioruny najlepsze miał bicie w dzwony kościelne, to przecie skonstatował, z czem się uczeni dzisiejsi więcej zgodzić skłonni, że piorunochrony „raczej mogą ściągać na nas pioruny niż chronić nas przed nimi”.