O tem jak husarze ptaki na powietrzu latające bili...

    Zamyślałem tej noty, a ściślej ich cyklu całego przypomnieć październikową jesienią, gdy aura może i cokolwiek by Lectorom dopomogła się wczuć w klimat cyrkumstancyj czasu opisywanego, aliści szczęśnie nas Fortuna tegoż roku nader przyjemną i grzeczną jesienią obdarować raczyła, tom i z tem zwlekał, zwlekał... szarug i słoty jesiennie zwyczajnej czekając, aliści że zda się prędzej mi się śniegów już przyjdzie doczekać, tedy nie mieszkając: idźmyż w imię Boże...! Kto by zaś myślił, tytułem zmamiony, że usarze jakich ku ptactwu szczególnych mieli ansów, tego uspokoić pragnę, że to jeno z wyimka listu mości hetmana Żółkiewskiego do Wawrzyńca Gembickiego myśl wzięta:

"Tatary gromić tak to niemal podobna, jako kiedy by kto chciał ptaki na powietrzu latające pobić. Trafi się czasem, że ptaka i kilku w powietrzu zabiją; toż samo jest i z Tatary."

 A prawić nam dziś przyjdzie o wyprawie Jana Sobieskiego na czambuły tatarskie, co jej odbył Anno Domini 1672, w cyrkumstancyjach nader szczególnych. Kto zdarzeń roku tego nie pomni, tego na karty Sienkiewiczowskiego "Pana Wołodyjowskiego" odsyłam, bo to rok dla Rzeczypospolitej prawdziwie tragiczny, bodaj czy i nie więcej nawet, jak rok rebelijej Chmielnickiego, czy rok potopu szwedzkiego...

   Oto Turczyn w ośmdziesiąt tysięcy wojska włąsnego (Tatarów i kozaków posiłkujących nawet już i nie licząc) w granice Rzeczpospolitej wtargnął, wziął (o czem "Trylogijej" część ostatnia) przystępu w głąb kraju broniącego Kamieńca Podolskiego, gdzie się miał mały rycerz podług legendy z prochownią wysadzić, za czym postąpiwszy w kraj niebroniony, Lwów obległ i do najostatniejszego przywiódł Rzeczpospolitą pohańbienia, traktat nikczemny w Buczaczu narzucając... Nim jednak ku temu przyszło, a rokowania się wszczęły, spuścił Turczyn Tatarów ze smyczy, by się rozbiegli po kraju za nagrodą swoją w łupie i jasyrze braną. Niechybnie też i o to szło, by parlamentarzy i króla jegomości, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, cośmy go sobie chyba za karę za grzechy nasze na króla obrali, do prędszej przymusić ugody. I to przeciw tymże właśnie Tatarom powziął zamysł Sobieski, by im kota popędzić, choć więcej królowi przyszłemu o to szło, by ludu na pastwę pohańców wydanego osłonić i kraju nie dać wyniszczyć... nawet i bez rojeń nadmiernych, by w tej najczarniejszej godzinie biegu Historii zawrócić...

   Tatarczynów zliczyć rzecz trudna, aliści nie uczynim myłki nadmiernej, jako ich na jakie sześćdziesiąt zrachujem tysiąców. Nawet i na to licząc, że czambułami po kraju rozproszeni, mało gdzie się w kupie na więcej, niźli dwakroć po dziesięć znajdą tysięcy, to i tego nad siły hetmana było nadto, co ich miał początkiem kilka tysięcy, ale to wojsko raz wojną dotychczasową umęczone i pobite, tedy w choragwiach pewnie nie więcej jak po pół stanu liczyć można; dwa że akurat teraz, rychło w czas, się nam miłościwie panujący umyślił brać za wojaczkę osobą własną, temuż przyszło hetmanowi dziesięć najlepszych chorągwi puścić królowi ku eskorcie. Tego, z czem został, nie wiem czy możem na więcej niźli na jakie trzy tysiące rachować...

     W "Księgach hetmańskich" Sarnickiego zachowała się przypowieść o tem, jak kasztelan chełmski, Zamoyski*, napotkał był gdzie wpodle Baru na Podolu niespodzianie starca, czem się zdumiał wielce, bo mało kto w tej okolicy, najazdami tatarskiemi znękanej, się tam wieku zacnego dochował. Indagował zatem imć kasztelan staruszka**:

"- A, niebożę stary, jakożeś się tu zestarzał, że cię poganie nie wzięli?

- Iżem miał wiarę. - odparł stary.

- Jakże to? - dopytywał się kasztelan, snadź jakiej budującej powiastki się spodziewając.

- Skoro o Tatarach było słychać, że idą, to ja wierzyłem i uciekałem - i doczekałem się starości..."

    Przytoczyłżem tej powiastki, bo nam dziś zda się może czasem, że Tatarstwo, owszem, cosi tam u krain*** Rzeczypospolitej szkodowało, coś spaliło, czy porwało... ot, taka egzotyka stepowa, aliści miary tegoż zjawiska nie znamy i nie doceniamy... Czasy zaś, o których nam dziś pisać przychodzi, o wiek są późniejsze, aliści ten wiek tu jeno odmianę na gorsze jeszcze znaczył. Ziemie też i nie odległe, ale i z naszej perspektywy dzisiejszej to przecie Korona żywa! Stąd i może zajadłość pohańców, że na mniej wyniszczonych ziemiach nadzieja na łup obfitszy, a i może Sobieskiego i żołnierzów jego złość żołnierzowi na wroga zrozumiała, tu jeszczeć i więcej natężoną...

  Na mapce****, com jej poniżej pomieścił, widać, że najgłówniejsze zagony tatarskie poszły między Wieprzem a Sanem, ku Wiśle idąc. Tam dowodził Dżiambet Girej i do niego też najbliżej było Sobieskiemu, póki co tkwiącemu wpodle Krasnegostawu w oczekiwaniu króla.

  Nie siedział jednak tam hetman bezczynnie, bo com już rzekł, wojsko miał kampanią letnią wyniszczone, tedy niechybnie sprawiał szyki swoje, aleć i rozpuścił szeroko podjazdy, by o nieprzyjacielu mieć wieści. Temuż najwięcej zawdzięczał, że gdy się już z królem przez listy dorozumieli, że czekać na króla nie masz potrzeby, znał że okrom Dżiambet Gireja przyjdzie jeszcze sprawę mieć z Nuradin Sułtanem, co się aż po Podkarpaciu ku Lesku, Krosnu aż po sam Biecz i Jasło zapuścił! Małoż na tem: wpodle Bełza kilka czambulików pomniejszych armię pod Lwowem stojącą ubezpieczało, zasię ku południowi, nad Dniestr idąc, niechybnie spotkać się przyjdzie z Hadżi Girejem, synem chana samego...

   Każdy z tych czambułów po wielekroć siły hetmana przewyższał, nawet i na to wzgląd mając, że tatarskim obyczajem czambuł każdy, kosz***** założywszy, jeno częścią sił onego strzegł, zasię reszta okolicę pustoszyła, szlak swój płonącemi znacząc wioskami i sadybami, do kosza jeno z jasyrem i łupem ściągając, by znów się po okolicy rozbiec... Sobieski znając, że periculum in mora******, a Tatarczynów nie dogoni z wojskiem ciągnącem z taborem, gdzie trudno przypuścić, by się nad dziesięć do dnia kilometrów pokonać udało, ruszył przeciw nim komunikiem, czyli jeno z konnem wojskiem, taborem nie obciążonem. Przy tem żołnierz każdy wiódł i konia drugiego, by utrudzone móc podług woli swojej mieniać, a przy tem, by ów wolny mógł cokolwiek choć nieść zapasów, bez czego przecie ani rusz w kraju, gdzie jak pisał jeden z uczestników tejże wyprawy: "o bochenek chleba trudniej jak o tatarów tysiąc"... Do turbacyi dołóżże jeszcze, Czytelniku Miły, że to październik, plucha za dnia, noce przymrozkiem podszyte, drogi jako to w Polszcze zwyczajnie: najpodlejsze we świecie, a przeprawy spsowane...:((

   Ano i tak, wyruszywszy w imię Boże, piątego października nad ranem z Krasnegostawu ku Zamościowi stanął Sobieski na wieczór pod Sitańcem, co się łacno pisze, ale między miejscami temi kilometrów trzydzieści, w cyrkumstancyach opisanych, a kto w siodle tylu nawet i w pogodny dzień, rekreacyi tylko czyniąc (bez pancerza, oręża i moderunku), nie wysiedział, ten nie wie, cóż to znaczy...

   Z Sitańca kamieniem do Zamościa rzucić, gdzie stał pułkownik kozacki Haneńko z dwiema tysiącami Kozaków regestrowych, których najwidniej rachował mieć Sobieski za wsparcie w przedsięwzięciu swojem. Posłał tedy hetmen Haneńce ordonans, że go rad przy boku swoim widzieć będzie, aliści goniec wrócił próżno, bo Haneńko miał się za dnia jeszcze wypuścić ku czambulikom wpodle Bełza plądrującym. Wieść insza, od podjazdów, co dzień cały okolicę przepatrując, kup kilka luźnych hultajstwa pogańskiego zniosły, że pod Krasnobrodem większy czambuł stoi, sprawiła, że hetman ani bacząc deszczu, ani utrudzenia żołnierskiego się był nocą ku temuż czambułowi nawrócił, nowych trzydziestu i dwóch do przebytych dokładając kilometrów...  

    Doszli husarze i dragoni hetmańscy Tatara przed świtem jeszcze, aliści Sobieski mimo deszczu siekącego wstrzymał atak i dnia kazał czekać białego, co niemałej dowodzi roztropności, bo to starcie najpierwszem być miało, temuż arcypryncypalna była to rzecz, by swoich jak najmniej wytracić, pohańców wszytkich zaś bezwzględnie wybić i wyłapać, by inszych nie uwiadomili. A że bój nocą, jeszczeć z żołnierzem utrudzonym, zawżdy azardowny, temuż nie dziwota, że wolał hetman godzin paru jeszcze zmitrężyć, niźli przedsięwzięcie całe na szwank wystawiać. No i pewnie byłoby po myśli hetmańskiej, gdyby nie Haneńko, co niczego niebaczny, się przy tem samem znalazł czambule, miast w Bełzkie iść... Ów ze swemi na Tatarczyna uderza, nie nadto stojąc o to, by go ze szczętem pogromić, samem się jeno czambułu rozproszeniem kontentując, przy tem, że Tatarów kozacy wspierali Doroszeńkowi, onych przyparłszy do kaplicy, a wyżenąć ich nie mogąc, kaplicy z kozakami z ogniem puszcza, łuny czyniąc na mil wiele wokoło...

   Nader mi łacno imaginować sobie alteracyję hetmana, jak wąs gryzie z wściekłości i słowem miota plugawem, najpewniej w powątpienie czystość prowadzenia się macierzy pułkownika podając, tudzież onego przymioty z umysłowemi na czele... Nic jednak już  nie pozostało, okrom szkód by najmniejszemi choć uczynić, temuż hetmańscy do rana się za Tatarami rozbiegłemi uganiali, by ich możebnie wielu pochwycić lub ubić, co mniemam na jedno wychodziło za sprawą szczupłości sił hetmańskich, co przecie nie mógł sobie pozwolić, by kogo do brańców jeszcze pilnowania wydzielić...

   Wdzięczniejsze niechybnie za to jasyru rozproszonego zbieranie i odesłanie ludzi uwolnionych do Zamościa. I jeśli tak stał hetman za tem starciem pierwszem, by go pewnem mieć, by ducha w komuniku ukrzepić, to choć mu Haneńko myśl spsował, przecie owe łzy ludu uwolnionego i wdzięczność najszczersza najlepszą żołnierzowi była nagrodą!  I choć, co w wyprawach długich zwyczajne, siły hetmańskie nieuchronnie szczuplały, zapał tych, co przetrwali z tego się brał najwięcej, że żołnierz niepomierne swych starań wraz widział effecta... I choć nie grzała naszych jeźdźców ni kaleta pusta, czy suknia obszarpana a żołądek marsza grający, przecie affect najszczerszy tych ludzi oswabadzanych za największą wystarczył nagrodę! A jedno tu się jeszcze rzec godzi, nim opowieści naszej przerwiemy...  Piszem tej noty w o husarzach cyklu i tejże jeździe laur czynimy, aliści w hetmańskim komuniku byli i dragoni, co pora rzec o nich słów parę ućciwych, choć to wojsko zawżdy w pogardzie u urodzonych będące... Jazda to jazda, koń jaki jest każdy widzi, tłomaczyć nie masz potrzeby; dragonia zasię to nic inszego jak piechota na koń posadzona, by się przemieszczała chyżej... Aliści tak jak wodzowie ówcześni wystawić niemal sobie nie umieli, by dragonom kazać na koniu wojować, tak jazda powszechnie miała dragonii istnienie samo niemal za obrazę i uzurpacyję, tak nie sposób odmówić, że ta z włościan się wywodząca jazda, nader czułą była na tę ludu krzywdę... I choć nam Historya maluje Jana III na tle husarskich skrzydeł, to by ućciwie rzec, winniśmy Go więcej może na portretach między dragonami mieć, bo to było onego wojsko prawdziwie ulubione, nader chętnie do wszelkich zażywane działań, niesarkające, bo i ochocze, i twarde nad podziwienie...

    Oddawszy tedy Bogu, co boskie, husarzom, co husarskie, a dragonom, co dragońskie, łacniej nam może wymiarkować tę zajadłość żołnierza szczególną, co po dniu i nocy w siodle, godzin ledwo kilku mając na wytchnienie leda jakie, wraz się spod Krasnobrodu na Narol i Szarą Wolę nakierował, bo tam pono czambuł znaczny i jasyru moc. Nowe to trzydzieści kilka kilometrów i choć czambuł przez niedobitki pod Krasnobrodem niewyrżnięte ostrzeżony, przecie nie po próżnicy ten marsz...

   Sława hetmańska już naówczas między Tatarami być znaczną musiała, bo ów czambulik ani myślał przeciw Sobieskiemu stawać. Jasyru porzuciwszy, zemknął co rychlej do Dżiambat Gireja, choć nie cały, bo części dopadli nasi pod Narolem i zepchnąwszy nad Tanew, luboż pobili, luboż się owi sami potopili, w nurcie salwerunku przed szablami naszemi szukając... Uradowany wiktoryją hetman pozwolił wojsku aż do północy popasać, by znów nocą iść śladem osad palonych ku Lubaczowowi i Cieszanowowi, aliści o tem kogo i gdzie tam dostali, snuć razem następnym tej będziem gawędy...

__________________________________________

* Stanisław, ojciec Jana, słynnego kanclerza i założyciela Zamościa

** mieć na względzie upraszam, że podług kryteryów ówcześnych ów "starzec" mógł mieć i ledwo pięć krzyżyków na karku...

*** nawiasem: jak kto dopotąd nie wiedział, skąd miano sąsiada naszego dzisiejszego, to ma go tu właśnie wywiedzionego najprościej:)

**** - mapka niniejsza, jak i wszystkie następne w cyklu częściach kolejnych, z paginy dziejom husarii naszej poświęconej wzięta (http://www.husaria.jest.pl/index.html)

***** obóz

****** łac.  dosł: niebezpieczęństwo w zwłoce, czyli każdej chwili szkoda...