Czasu jesieni zabawa...

     Sięgalim tu już do rozmaitych poradników gospodarskich, pomocą szlachcie naszej siedemnasto- i ośmnastowiecznej służyć mających. Okrom nieśmiertelnego Haura z jego "Oekonomiką ziemiańską" (cytowanego tu już najmniej kilkakrotnie:I, II, III), którego dopotąd nie pofortunniło Wachmistrzowi mieć w całości, mimo że to dzieło więcej jak kilkanaście razy wznawiane, winno być, zda się, więcej dostępnem na antykwarycznem rynku, niźli posiadane "Memoriale Oeconomicum" Teodora Zawackiego, takoż już tu przytaczane *.  

     Po Zawackim swoich wydawali i insi, spośród których najcelniejsze dzieła Anzelma Gąstowskiego, dziś atoli bym do inszego sięgnął autora, czyli Władysława Jeżowskiego, co swego "Porządku zabaw ziemiańskich według czterech pór roku" wydał był Anno Domini 1638 i dziełko owo, dla krótkości często też i "Oekonomią" zwane, cależ niezgorszem się cieszyło wzięciem, najmniej kilku doczekawszy wznowień. Najosobliwsze w tem to, że to plagiat ordynarny (nie mylić z ordynaryjnym:) z "Zabaw orackich" Stanisława Słupskiego z Rogowa, w 1618 roku wydanych i że oryginał najwidniej nie cieszył się wzięciem, przeciwnie do Jeżowskiego, który nawet i litery niewiele odmienił. Edytor bowiem XIX-wieczny pokusił się o różnic zestawienie i owe najwięcej się do interpunkcji sprowadzają, nawiasem przez Jeżowskiego nader swobodnie traktowanej... Czemuż tu zatem Fortuna nie nagrodziła autora prawdziwego, a sprzyjała plagiatorowi? Nie mnie to sądzić... Tem to więcej zajmujące, że niechybnie nie umknie Lectorowi bacznemu, że jako przyjdzie autor do słów o czeladzi niecnotliwej, to i jakobyśmy jakiego bolącego sielnie mieśćca się dotknęli, wraz tu się zleje żółci i moralizowania, by u antałka jakiego szpuntu urwało...

Ale sza!... Zwólmyż nareście samemu Jeżowskiemu na rymy swoje (?), ergo na "Zabawę czasu jesieni":

"Potym gdy obfita jesień do nas przystąpi.
Już gospodarz z inszemi pracami nastąpi.
Stara się aby wszystkiego w czas nagotował,
Żeby czasu zimy w niczym nie szwankował.
Jak pięknie Waga z Wrześniem równo się zgadzają
Tak też ludzie w stanach swych postępować mają
Niedźwiadka naśladować, w ten czas z Październikiem,
Bo ten każe gospodarstwo wieść dobrze we wszytkiem.
Strzelec jako jest omyślny z swym Listopadem,
Zaprawdę te miesiące nam dobrym przykładem.
Sprzątnęliście już z pola, zasiać zaś potrzeba,
Żeby zawsze dostawało w domu waszym chleba.
Spraw na zimę dobrze rolę zbożem zasianym,
Żeby znowu jesień przyszła w wieńcu kłosianym.

Pan Bóg nam wszystkiego dawa, na tej niskiej ziemi,
Szczodrobliwie nas chowa pod skrzydłami swemi.
Za pracę pilną naszą wszytkiego dodaje,
Tylko niech w cnotach człowiek nigdy nie ustaje.
Jesień wino i jabłka dawa rozmaite.
Przynosi nam owoce, smaczne i obfite,
Które zwykli pod ten czas obierać z winnice,
Pozbierawszy z fruktami nosić do piwnice;
Smażyć w cukrze, kminkiem też posypane suszyć,
Dla postów albo wetów, potrzebna rzecz użyć.
Winne grona wyciskać, z winnice zebrawszy,
Słodkie owoce chować z drzewa oberwawszy.
Nuż też i z dębów żoładź , z buków bukiew zbierać,
We drwa się opatrować i pszczoły podbierać.
Zboże na siew gotować, chceszli potym użyć,
Wieprze, barany, woły, od potrzeby tuczyć,
Chłopów dojrzeć, by dobrze młócili w stodole ,
Kiedy będą zboże siać, jedź za nimi w pole.
Wziąwszy ptaka na rękę i psa nie zawadzi ,
Bo panowie zwierzynę jedzą bardzo radzi.

Każ uczyć biegać źrebce i przejeżdżać w kole.
Byś miał naczym poskoczyć chyżo z charty w pole,
Młode wołki nauczyć, w jarzmach zaprawować,
Żeby w rolej umiały chodzić, nie tańcować,
Stawy, sadzawki spuszczać, a drugie narybiać;
W każdej sprawie potrzeba czasu nieuchybiać
Każ jarzyny w ogrodach rozmaite kopać,
Rzepy w polach, potym je do lochów pochować.
Już ziółeczka i kwiecie barwy swe zmieniają,
Już drzeweczka liście swe zemdlałe składają,
Drzewa, choć są potężne, na lesiech szwankują;
I nam każdemu co rok lata swe dojmują.
Już złupione są pola z swojej zieloności,
Pozbeły swojej pięknej, miłej ozdobności.
Chwała Bogu, gdy tobie dosyć uczynieły.
Że cię na zimę hojnie chlebem opatrzeły.
Rozmaitych legumin w spiżarń napełniwszy,
Rozkaż sypać w śpiklerzu zboże namłóciwszy.
Czasem do miasta zawieść, przedać nie zawadzi,
Zleciwszy bogobojnej i dobrej czeladzi ;
Lecz czeladzi życzliwej , tych czasów, nie stało,
Jest kosterów, pijanie, — dobrej bardzo mało.
Przeto panu potrzeba zawsze być ostrożnym,
A wiedzieć komu ufać — dobrym i pobożnym.

Szlachetny ziemianinie, pobożny, cnotliwy !
Sposób żywota twego jako jest szczęśliwy
Ale ci, którzy zawsze w próżnowaniu leżą,
Jako z proce kamienie, grzechy do nich bieżą.
Mądry to każdy człowiek, co się pracy imię,
Bo ten głodu nie uzna, tak lecie jak zimie.
Każdy gospodarz pilny prędko się wspomoże.
Bo takiemu łaską swą pan Bóg dopomoże.
Kto się umie miarkować z postępkami swemi ;
Zaprawdę, już tych czasów, takowych niewiele.
Dziwna rzecz, że obmowców, wszędzie bardzo wiele,
Lecz jako czerw zły drzewu , gdy go zewsząd toczy,
Tak przyjaciel nie mówiąc co go boli w oczy.
Ale niemasz , wiecie , w tym żadnej wątpliwości ,
Aby miała być cnota bez jakiej zazdrości,
Bo jako cień , gdy ciała zawsze naśladuje ,

Tak za cnotą, przeklęta zazdrość postępuje;
Więc siła jest takowych , co swą łagodnością
Oszukają, — przestrzegam — zdradliwą chytrością.
Kiedy czują , że co masz , to cię radzi widza ,
Wytrzasnąwszy kaletę potym z ciebie szydzą,
Tak zawsze miejska przyjaźń bywa osobliwa,
Nie jednemu się da znać, bardzo jest szkodliwa.
Przeto radzę, by każdy miał swoje na pieczy,
Chceli sam żyć w pokoju i mieć swoje rzeczy
W cale, żebyś nie zażył o swoje trudności,
Bo teraz między ludźmi siła odmienności.
Ale jako takowym pan Bóg to nagradza,
W niwecz wszystko obróci — tak fortuna zdradza.
Wszytko się czasu swego wywróci na nice ,
Bo takowym zakryte boskie tajemnice.

Jako naszy przodkowie , o których słychamy ,
Jako żyli szczęśliwie, gdy onych czytamy,
Niedziw, że teraz w Polsce cnoty bardzo mało,
Bo prawdziwych Polaków u nas się przebrało.
Gdyby naszy dziadowie teraz z martwej wstali,
Pewnieby wnuków swoich nie zaraz poznali,
Teraz się wszyscy ludzie na świecie zbiesieli ,
Zaczym też wszelkie rzeczy dobre się zmienieły.
Przed laty ludzie byli dobrego żywota,
Dawał im Bóg wszytkiego prawie przez (bez-Wachm.) kłopota,
Teraz drugi pracuje, i we dnie, i w nocy,
Darmo to, kiedy niemasz od Boga pomocy.
Bądź bracie bogobojnym, jeżeliś cnotliwym,
Będzie też tobie pan Bóg hojnie szczodrobliwym ,
Dać dobre zdrowie wcale, dać i majętności ,
Tylko nie bądź łakomym a żyj bez zazdrości:
Majętność by najmniejszą, miej za wielką własną,
A cudzą najprzestrzeńszą rozumiej za ciasną.
Bo kto pragnie cudzego i swoje utracą,
Na ostatek ze wszytkim w niwecz się obraca.
Szczęśliwy to jest człowiek, który bez kłopota,
Nie nabywając chciwie łakomego złota,
Żyje w bojaźni Bożej wiodąc swoje lata
W skromności, używając wesołego swiata.
Żyje zimie i lecie mając różne sprawy.
Przy których chwaląc Boga, jest każdemu prawy,
Jeszcze taki szczęśliwy, co na swym przestawa,
Który w sławie żyjący, takiemu Bóg dawa.
Nie frasuje się nigdy, marnie nic nie straci,
Żyje jak pan w pokoju, z każdym się pobraci,
Pana Boga się bojąc, z ludźmi szczerze idzie,
Prawdę mówi każdemu, gdy tego czas przydzie,
Ani sławy nikomu, w niczym nie ujmuje,
Ani fałszem narabia, nie rad pochlebuje.
Każdy się sprawom jego pilno przypatruje,
A cnotliwym, pobożnym zawsze być mianuje.

___________________________________

* Na marginesie absolutnem rozważań dzisiejszych upraszam ciekawych o rzut okiem do marcowej z tych not, w nocie grudniowej jako i wszytkie uprzednie linkowanej, gdziem paginy tytułowej z Zawackiego pomieścił. Ściślej rzecz biorąc idzie mi o sposób w jaki ówcześni drukarze literę "S" tłoczyli... A to temuż, żem w dziełku cależ poważnego i zasłużonego historyka gospodarczego, Imci Romana Rybarskiego "Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu" Warszawa 1958, str. 197 - 201, nalazł był fragmentum, gdzie ów o dawniejszych przemysłach prawiąc, opisuje zakłady przemysłowe poruszane siłą wody, służące zaś do ostrzenia noży, sierpów etc. i upornie nazywa je "Szlofarniami"...:))

	.