O listopadowych czynnościach gospodarskich...

  Kaducznie żem zwłóczył z temi poradami tegoż miesiąca, tandem jako mię kto winować będzie, że przeze mnie włości swoich, jako się należy, nie dopatrzył... trudno, przyjmę ja z pokorą te wymówki, bo iście rzecz już niemal po harapie...:((    Ani myślę ja się usprawiedliwiać inszemi okolicznościowem tematami, co może nadto wiele czasu zajęły, a jeszczeć przecie do nich przyjdzie powrócić. Ani też i zdrowotnemi frasunkami familiję moją turbującemi, bo znam ja że nie masz robocie w polu wymówki... Przecie tym, co jeno z życiem dawnem wiejskiem poznajomić się chętni, może i starczy tych dni niewielu, co do końca Novembra ostały... Uprzednich, z xięgi Imci Teodora Zawackiego sub titulo "Memoriale oeconomicum" z 1616 roku, swoistego poradnika dla ziemian dawnych, tym co ich przypomnieć by chętni byli, tutaj najdziesz, Czytelniku Miły(  (styczeń,  luty,  marzec,  kwiecień,  maj, czerwiec , lipiec , sierpień , wrzesień , październik ) 

"Listopada wzgardziwszy oracz wiatry srogie,
Wdzięczen daru bożego częstuje ubogie.

- Woły stawiać [do obór -Wachm.] około Wszytkich Świętych, a żeby nie pomarzły w mrozy, od lodu kiedy noc mroźna, podłogi abo burku potrzeba, coby od nich ściekało; zgoniny i plewy mieć dla nich nie zeprzałe, a karmić je rządnie[...]
- Dani, kapłuny, gęsie co w uboższych wsiach mają być pierwej wybierane, także też i we wsiach dostateczniejszych pierwej od chudziny, bo to łacniej i lepiej dostateczniejszy kmiotek umie zachować i na czas, panu kiedy rozkażą oddać.
- A te są dani kmiece: czynsz, najem, miodowe czynsze, gajowe dani, karczemne, rybne czynsze, kapłony, kokoszy, kury, chmiel, jajca, łój, pieprz, gęsi, owies, żyto, pszenica, manna, żołądź, orzechy, bukiew, konopie, sery, raki, siemię. Młynarze, co kaczki biją, po 16 groszy mają dawać. Co smołę tlą po 18 groszy. Kowale od tlenia węgla po złotych dwu. Gdy kmiecie jadą sobie po drwa do boru, dla palu, od każdego wozu grosz jeden, także co po rokicinę* jeżdżą na płoty.
- Kmieć, który czynszu w wigiliją św. Marcina nie odda, który jest niewielki, nazajutrz po św. Marcinie tyle dwoje ma oddać pod winą; oprócz przyległego jarmarku pod on czas.
- Mąkę dać mleć na zimę, bo taka długo trwa.
- Role, które nie są jeszcze podorane i nagnojone na jarzyny przyszłe letne, jako na jare żyto, jęczmień, na jąrą pszenicę, na kapustę i na insze ogrodne rzeczy, może tu jeszcze tego miesiąca uczynić, jeśli niepogody nie przeszkodzą.
- Około św. Marcina już zima nie żartuje, tam już około zawarcia porządnego bydła w oborze wszytko rządnie rozrządzić.
- Na zimę pieców zewnątrz poprawić, kędy potrzeba gliny, też na próżne miejsca przyczynić dać, dla poprawy pieców i kominów. Także okien, drzwi poprawić.
- Na zimę przed zamarzaniem wziąć po trochu szczebrzuchów** dla ranego pożytku[...]
- O św. Marcinie czynsz ma być odebran wszytek razem: przeszłego roku resztę, kapłony, jajca, gęsi, kury, chmiel etc. jako się wyżej wspomniało; młyńskich też spi*** wszelakich, koniec być ma; w ten czas też przy czynszach prawo ma być i wszelkich krzywd przesłuchanie.
- Winy doroczne i wszytkie porządki na ten czas mają też być spisane.
- Tamże urzędnikom rozdać pamiętne, gdzie trzeba zimie budować, jakiej materyjej przyczynić, także statków wszelakich.
- Żyto jeśli ma być przedawane, skoro przed św.Marcinem o tym myślić.
- A ma się tego gospodarz pilny strzedz, aby w folwarkach za żyto i za insze sprzedane zboże wydatek drobny nie był pokręcony, bo się znajdzie za co inszego pieniędzy na folwarkowe potrzeby i wydatki zebrać.
- Gdy niemasz inszej zabawy, drwa do palenia wozić, a te mają być wymiarem wożone. Wymiar drew taki ma być: na dłuż drewno umierzywszy, tak równo mają wszyscy i jednako wozić, tak łupne jako i kłodzinę a dzień jeden odważywszy, miarę wziąć jako wiele wszyscy poddani, abo która wieś nawoziła i tak już tę miarę ma naznaczyć zawżdy urzędnik, choćby i przy wożeniu drew nie był: byle w dobrą drogę, bo zła odmieni rachunek.
- Około św.Marcina przędziwa popisawszy i wagę, rozdawać prząść porządnie, a na ludzie nieobciążliwie, bo kiedy będzie wiedział wiele kamieni [idzie o jednostkę miary, 32 funty stanowiącą, czyli jakie dwanaście kilogramów-Wachm.], tedy też będzie łatwie wiedział po wiele [...] ma rozdawać prząść; a jednę wagę sprząść doma dla próby wagi i dać każdej kmiotownie nić, aby według nici przędły. Potem kłębków dojźrzeć i dać tkaczom snować, a potym, gdy tkacz zeczcze, odebrawszy dać to pomaczać, aby ślichta wymokła; potem zważyć, niż dać na blech, jeśli waga spełna[...]
- Młocków dozierać, aby za dnia młócić poczynali i przestawali, i żeby miąrzwiatą słomę osobno kładli, najlepszą zaś i najdłuższą na powrosła i na poszycie osobno odkładali. Więc gdy młócą, każdy na swą gromadę ma słomę kłaść, aby poznać, który źle wymłaca.
- Groch z suszą ma być młócon, bo skoro zmięknie, z cudnego żadny będzie.
- Kiedy się gumno zachowywa, kędy trzy dni robią, tedy jedno dwa dni mają robić poddani, a trzeci zachowywać na zachowałe młócenie gumna.
- Kiedy drwa wożą poddani, każdy włodarz z swej wsi, ze wszytkiemi chłopy do lasa razem jechać ma i z lasa do dwora razem przyjechać i tego dojźrzeć, aby wozy jednakie nakładali i wszyscy wyjeżdżali.
- Chrosty na drabinnych wozach kazać kmieciom wozić, jako siano abo żyto wożą, tak do grodzenia, jako i do naprawowania dróg i grobli,
- A gdy sobie po drwa jadą, nie mają do palenia rąbać ze pnia, jedno leżące co na drwa godne. A gdyby leżącego nie było w boru, tedy tam rąbać, kędyby mniejsza szkoda była, pniów wysokich nie zostawując i wierzchowisk nieodchodząc.
- Może też tego miesiąca drzewo rąbać ze pnia na budowanie, na schodzie miesiąca w ciepły dzień i suchy. Może też, według czasu, pogody i zwyczaju, rozmaite drzewa przesadzać, obrzynać, gnojem okładać i młode drzewa pod spodkiem okopywać i ziemią dla mrozu korzeń przykrywać.
- Myślistwem ze psy, z sieciami etc. z ptaki bawić się.
- W tym miesiącu trzeba gęsi dobrze karmić, tedy będą tym prędzej niosły, i tym rychlej młode gąsięta wylegą. Trzeba je jednak tak karmić, żeby nie przetyły.
- Gęsi folwarkowe pierwej jeść, potym gdy tego wszytkiego nie stanie, u kmieci wybierać koleją. A gdzieby taki rozchód był, żeby je z folwarków i od kmieci nie stawało, tedy to opatrować i kupować lecie, kiedy to nataniej, także kury.
- W każdym folwarku mniej być nie ma, ale więcej być może w wielkich folwarkach: kokoszy kopa 1, gęsi starych kopa 1, coby się lęgły i niosły jajca, oprócz gąsiorów.
- Kury się lęgą cały rok począwszy w post aż do św.Marcina, gęsi jedno raz, ale dobrze.
- Cztery niedziele przed Bożym Narodzeniem i cztery niedziele po Bożym Narodzeniu, trzeba bydło dobrze karmić i opatrować, bo mu to będzie przez wszytką zimę bardzo pomocno. Abowiem choć mu się tak potym nie będzie dodawało, gdy karmi ubywa, jednak przecie lepiej wytrwać będzie mogło potym, niż pod inszy czas.[...]
- Jaka pogoda w Listopadzie bywa, taka też i w Marcu bywa.
- Prosięta, które się w Listopadzie rodzą, rzadko się uchowają i pospolicie zdychają.
- Pod ten czas trzeba mieć niektóre kokoszy w ciepłem miejscu, jako w piekarni, aby nosiły świeże jajca.
- Tego też miesiąca przypuszczają kozła do kóz i barana do owiec.
- Tego miesiąca poczynają dziewki kądziel prząść i pierze drzeć, a trwa to przez całą zimę aż do postu.
- W Listopadzie, w Grudniu, w Styczniu, w Lutym mogą być wieprze bite, także krowy, woły, cielęta, skpy, barany etc. i w beczki solone i wędzone, na przyszły czas, dla potrzeby domowej.
- W tymże miesiącu najlepiej wiśniowe, śliwowe drzewa, trzy dni przed pełnią abo trzy dni po pełniej przesadzać i insze drzewa owoc rodząc, także pniaki, w któreby kto przyszłej wiosny chciał szczepić.
- Także brzoskwiniowe i migdałowe kostki [pestki-Wachm.] kasztany, w ziemię mogą być sadzone w garncach, aby się w izbie abo piwnicy ciepłej przez zimę puściły[...]
- Zioła gnojem nakrywać, które w ogrodach aż do wiosny zostają
_____________________________

* czasem można spotkać i określenie "rokita" a idzie tu o pewien gatunek wierzby krzewiastej.
**drobny sprzęt domowy, precjoza, naczynia
*** wielga to rzadkość słówka tego w tekstach naleźć :) Mianownik od tegoż w pojedyńczej liczbie "sep" będzie, a idzie tu o coś, co jest sypkie, tandem Zawackiemu się rozchodzi o dań w sypkich rzeczach płaconą, jako mąka właśnie, krupy etc.