O kuźnikach i zaglębiach kuźniczych opowieści część trzecia...

   Wiodąc gędźby poczętej (I, II) przyszliśmy do młynów żelaznych, bo tak w XVI i XVII wieku naszych kuźnic zwano.Najgłówniej dla tej przyczyny, że nieodłączną kuźnicy częścią było koło młyńskiemu podobne, co młota opisanego w części poprzedniej podrzucało w górę. Komu się nie pofortunniło mieć wpodle kuźnicy własnej jakiej rzeczułki o nurcie dość bystrem, by tegoż koła napędzała luboż stawidła na jakiej strudze zastawiwszy, stawku uczynić nie mógł, ten swego koła kieratem napędzał końskim...
  W powszechnem rozumieniu koło i kuźnica, czy huta jak kto woli, tak się z sobą zrosły, że to od liczby kół właśnie podatków obrachowywano, zazwyczaj było tego rocznie po 12 groszy od koła z kuźnic własnych i połowę tego, jeśli owe jeno dzierżawą było. Rzeknijmy też i przy tem od razu, że to nader były umiarkowane stawki. Kopaczowi w kopalni najmniej te sześć groszy płacono za labor tygodniowy, kowalowi fachowemu jednak już groszy trzydzieści, czyli podług ówczesnej miary złotówkę całą! Połeć (Ach, cóż za piękna staropolska nazwa połówkę słoniny z całego wieprzka oznaczająca!) słoniny kosztował groszy 20, baran cały zasię na stół królewski kupowany, płacony był po 11. Dodajmyż, że jako nam tego wiedzieć z rachunków królewskich, to bliższe prawdy będzie, że te ceny raczej górne, niźli średnie, boć przecie zwyczajną praktyką było, że się dostawca drożył, by mieć z czego szafarzowi, stolnikowi czy tam ochmistrzowi grosz jaki w kaletę wsunąć...
   Inszeć jeszcze, aleć ostatnie już bodaj podobieństwo kuźnicy do młyna na chleb pracującego, że w prahutach naszych były i "bochny". Jeno, że te kuźnicze to wytopione w dymarce własnej, luboż z pobliskiej sprowadzone bryły ciastowego, dość miękkiego surowca, czasem i kwintal ważące, które tu rozgrzewano de novo i pod młotami już naprawdę szacunek budzącemi, z żużla i inszych nieczystości obtłukiwano... To, co się z tego obtłukiwania narodziło, zwano "łupkiem", aliści i to nie był produkt końcowy, bo "łupków" znowuż wygrzewano i znów zbijano młotami, jeno już w porcyjach mniejszych... na sztaby i bryły, z których już i każdy wiejski kowal miał pociechy na potrzeby swoje...
   Spominany tu już Mieczysław Radwan w swoich pracach wydajność kuźnicy takowej rachował na jakie 16 do 20 ton żelaza rocznie, co jeśli przyjąć, że w czasie opisywanem (XVI wiek) mielim tych kuźnic arcygęsto, daje pojęcie niejakie o tem, wieleż też żeśmy tego żelaza czynili... Z kilku województw najpryncypalniejszych w tejże materyi kilka wymienię: na przedzie niechybnie sandomierskie ze swemi 73 kuźnicami*, zasię długo, długo nic i małopolskie z kuźnicami 28, ledwie co przed sieradzkiemi 27 przodujące... Zasię mazowieckie piaszczyste z kuźnicami szesnastoma, choć tu bym najwięcej Kurpiów w tem widział zasługi, boć słynęli oni czasem tamtem ze stali znakomitej! Wołyńskie i ruskie już jeno po dziesięć i jedenaście mające, dowodnie tem i tamecznej gęstości zaludnienia dowodzą, niespokojności tych miejsc aleć i turbacyj z rudami, najwięcej zaś z fachowców znalezieniem... I jeszcze z tego spisu województwa dwa, w ogonie się wlekące, z kuźnicami dziewięcioma, to poznańskie i kaliskie... Zaliżby, spyta kto, we Wielgiej Polszcze kuźników nie kochali? Rzek tam nie masz, by koła stawiać? Żelaza im nie trzeba?
   Ano pewnie, że trzeba, jako i wszytkim, a rzek daj Boże tyle i krainom inszym... W czem rzecz zatem? Ano w tem, że tam nam raz bodaj pierwszy przyszło doświadczyć zjawiska, dziś znanego choćby i z Niemiec, gdzie kopalń węglowych zamykają za nibyż o naturę troską, a prawdziwie temuż, że złoża wyrabowane by dalej drążyć, trzaby technologij więcej kosztownych, jak ten węgiel warta... Rud już po prostu darniowych, przypowierzchniowych w Wielgiej Polszcze tamtem czasem nie stało, ot co! Pośredni to dowód, że za Piastów tęgo te lasy dymić musiały, a i to nie jeno w mielerzach, aleć i z kuźnic, któremi się potomkowie Mieszkowi zbroić musieli! Przypomnę raz jeszcze tego Awdańca, co cesarzowi złoty pirzcień do skrzyni wrucił ze słowami, że "My Polacy, kochamy się w żelazie!" Przypomnę tych trzystu zbrojnych, co to ich Ottonowi lekką ręką dał w Gnieźnie Bolesław!
  Póki co jednak samych tych kuźnic zrachowanych, najwięcej w Koronie, mamyż blisko dwie setki. Żeśmy przecie ledwie górki z tego brali, to te dwie seciny przyjmijmy jeno za część jaką, bo że w inszych powiatach nawet i po jednej, dwóch by nie było, to i nie do pomyślenia przecie! Wedle Radwana jednak, co bodaj każdej z tych fabryczek w Koronie i w Litwie wyszperał, było tego razem blisko czterysta! Biorąc zaś owego Imci Radwanowego obrachunku za podstawę, wyjdzie nam że Rzeczpospolita szesnastego wieku produkowała jakie najmniej sześć tysięcy ton żelaza rocznie! Bocheński** po prawdzie więcej optymistycznie na osiem rachuje, aleć ja tu ostrożniejszym być wolę, boć przecie wiele z tych kuźnic ledwo jedno pokolenie fachowca przetrwało, przy tem wydajność onych z pewnością rozmaita, a i jakość przy braku norm jakichbądź też przecie nierówna, co niekoniecznie partactwo jakie znaczyć zaraz musi... Ot, starczy, że ruda miejscowa fosforu miała ponad miarę, a wychodziło żelazo miękkie, na którem nie nadto wielgą sztuką było się popisywać osiłkom przeróżnym, że podkowy gięli... Ale była i stal znakomita, jako choćby spominana kurpiowska, której sława i do Krakowa dotarła; sam Roździeński spomina o stali nad stalami z Niwki...
  Dodajmyż, że te sześć tysięcy ton niemal w całości na własne nasze potrzeby obracane było! Mało co bowiem wiemy o tem, by to gdzie na jaki eksport szło. Tych, co mi by statystyk wywozu z Gdańska podsuwać chcieli, uprzedzić pragnę, że hamerni gdańskich produkcja w tem nierachowana, a dla osobliwości politycznej więcej i dynastycznej natury zjawiska, godna może i noty osobnej, której wyszykuję wrychle... Zatem jeśli tegoż przez zaludnienie ówcześne przedzielić wyjdzie nam na statystycznego mieszkańca Rzplitej po jakie niespełna dwa kilogramy żelaza per capita... Wcale niemało, jak na kraik ponoć rolniczy...
   Z tych wojewódzkich regestrów jawnie nam wychodzi, że musiały nam te kuźnice całemi zagłębiami wpodle siebie siedzieć w miejscach k'temu najprzyjaźniejszych. Ano i takoż to właśnie było... To miejsce sędomirskiej ziemi najpierwsze to najwięcej cysterskiego Wąchocka zasługa gdzie kuźnic stało 14, zatem gros tego co cały sandomierski miał powiat (22, z 57 kołami napędowymi). Drugie takie skupisko wielkie to radomskie, w którym kuźnic dwadzieścia. Czternaście największych z nich opodatkowywano od 39 kół, na co uwagę zwracam, bo tak naprawdę to kół liczba o wielkości zakładu stanowiła. I choć w radomskiem kuźnic więcej, to podług mnie ten obrachunek krzywdzi ziemię, gdzie kuźnic było "ledwie" 25, za to kół zrachowano 74! Jeśli na to wejrzeć od tejże strony to temuż właśnie powiatowi palma pierwszeństwa być przyznaną winna! Jakiż to powiat, spytacie... Ano, lelowski... A gdzież to, na Boga Ojca, spytacie znów... Ano, odrzeknę, że Lelów, dziś wioszczyna nad Białką uboga, natenczas miał praw miejskich wielce zasłużenie, boć i mieścinka miejsce miała pryncypalne na szlaku arcyważkim z Małopolski na Śląsko wiodącym... Jako Kaźmirz Wielki fortalicyj swych czynił, Lelowa właśnie obrał za miejsce na zamek traktu tego strzegący... Był zatem Lelów gródkiem zacnem i godnym, i nie od macochy w Reczypospolitej dawniejszej... Nie lelowian wina, że syderytowe rudy więcej leżą przy mieście dziś znacznym, a ówcześnie wioszczynie bez znaczenia, co się Częstochowa zwała, a od której długo jeszcze nawet Krzepice znaczniejsze były:) Ale skoro za rudami przeszły początkiem kuźnice, zasię trakty, w czasach nam bliższych i koleje na koniec, tak i się owe Fortuny odmieniły drogi, ostawiwszy lelowianom względny spokój, zalew na Białce niezatruty i spomnienie dawnej chwały...***
  
______________________
* obrachunek z dawniejszych regestrów podatkowych, zatem więcej możebne, że jakiej gdzie kto kuźnicy "nie dojrzał" luboż taksator za nieczynną "uznał", niźli że ich mniej było...
** Aleksander Bocheński"Przemysł polski w dawnych wiekach"
*** Nam Lelów może i zapyziałą wioszczyną, przecie we świecie o niem głośno, a sława szeroko sięga nawet i Nowego Światu... Zewsząd bowiem zjeżdżają rok w rok pielgrzymki chasydów na grób cadyka Bidermana...