Retrospektywa o wojny światowej w Polszcze początku, czyli cyklu o urządzaniu Niepodległej część X...

   Dwaj główni listopadowi antagoniści z 1918 roku i zarazem cyklu naszego ( I, II, III, IV, V , VI , VII , VIII, IX )bohaterowie , czyli Piłsudski i Dmowski wojnę poczynali po stronie przeciwnej barykad. Piłsudski, jak wiadomo, postawił na Państwa Centralne i dogadawszy się z austriackim wywiadem co do formowania i podległości swoich oddziałów, wyruszył z Pierwszą Kompanią Kadrową przeciw Rosji i caratowi. Dmowski, wyboru nie mając, musiał wspierać opcję rosyjską. Prosiłbym jednak, byśmy w osądach ich obu pamiętali o jednym: łacno nam dzisiaj, bieg zdarzeń następnych znającym, te czy inne wybory wydrwiwać, ale postawmy się na miejscu ludzi tamtego czasu: wojna musiała być toczona na ziemiach naszych, zatem nie mogliśmy być wobec niej obojętni. Toczyła się między wszystkimi naszymi zaborcami, ale w 1914 roku daleko jej było do wymarzonej przez Mickiewicza "wojny powszechnej za wolność ludów". Na zdrową chłopską logikę jedni musieli przegrać, drudzy wygrać, rozwiązania polegającego na klęsce wszystkich trzech zaborców nikt nawet imaginować sobie nie umiał, a gdyby się z tem kto objawił, niechybnie by go za wariata wzięto, bo rzecz cała przecie z gruntu była absolutnie nieprawdopodobną...
   Wybierano zatem na zasadzie mniejszego zła, to znaczy wybierali politycy i ci, którzy wybierać musieli. Ogół społeczeństwa żegnał wprawdzie kwiatami i łzami pułki odchodzące na wojnę, ale najwięcej dla tego, że to były "nasze" pułki, czyli takie, w których służyli nasi synowie, bracia, krewni czy znajomi, co niekoniecznie oznaczało, że życzono dobrze sztandarom, pod którymi maszerowały. Owszem, stopień utożsamienia się z nimi był z pewnością wyższy w Galicji, czy w Poznańskiem, niż w Kongresówce, ale to bardziej wynikało z przekonania tamtejszych obywateli, że trzeba bronić cywilizowanego świata przed dziczą ze wschodu, a Kongresówka przyjęła postawę wyczekującą.
   Wkraczających Niemców raczej nie witano kwiatami, ale też i nie widziano w nich jakiegoś szczególnie zajadłego wroga. Wszystko zmieniło spalenie Kalisza, będące dla społeczeństwa polskiego szokiem, że można w tak barbarzyński sposób prowadzić wojnę. Poniekąd, przyznaję, zazdroszczę im tego szoku, bo to dowodzi różnicy pomiędzy naszymi a ich punktami odniesienia. Oni jeszcze wierzyli w cywilizację i w to, że nawet wojnę można prowadzić według jakichś zasad czy reguł, będących nie tyle skodyfikowanymi, co po prostu w złym lub dobrym tonie...
   Nawiasem, Kalisz nie był w tej wojnie jakimś ewenementem, bo Niemcy nader podobnie postępowali przechodząc przez Belgię i północną Francję. Wspomnienie franc-tireurs z 1870 roku było dla Niemców tak żywe i straszne, że każdy strzał zza węgła wywoływał odwetowe pacyfikacje, których nie powstydziliby się esesmani z następnego pokolenia. Co gorsza, lwia część tych strzałów miała miejsce jedynie w bujnej niemieckiej wyobraźni i nocnych lękach, za to pacyfikacje były jak najbardziej realne i przynosiły wymierne szkody, nawet z punktu widzenia interesów niemieckich.
Zniszczenia miasteczek i wsi belgijskich po obu stronach oceanu w sposób jednoznaczny określiły, kto tu jest dobry, a kto zły i znakomicie przygotowały grunt pod przyszły udział Stanów Zjednoczonych w wojnie, a w sierpniu 1914 roku nawet najbardziej pacyfistycznych Brytyjczyków przekonały, że mają do czynienia z teutońskim barbarzyńcą, którego trzeba za wszelką cenę zniszczyć...
   Na ziemiach polskich zbombardowanie z armat i spalenie Kalisza, nawiasem też w efekcie histerycznej zgoła paniki, unieśmiertelnione potem przez Marię Dąbrowską w "Nocach i dniach", było niczem kubeł zimnej wody na łby wszystkich potencjalnych sympatyków kajzerowskich Niemiec. I o ile dotąd stosunek społeczeństwa polskiego do wojska niemieckiego był dość ambiwalentny, to Kalisz zmienił wszystko. Z dnia na dzień dla ogromnych rzesz ludzi stali się oni najeźdźcami, a wojska rosyjskie "naszymi wojskami"...  I to może też częściowo tłumaczyć zapał Dmowskiego do oparcia się na wydanym w kilka dni później manifeście wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, bo czuł wokół siebie tą zmianę nastrojów. Najpewniej też oczekiwał, że w ślad za tym pierwszym gestem pójdą ze strony rosyjskiej kolejne, a póki co, musiał grać takimi kartami, jakie w tym rozdaniu dostał, bo innych przecie nie było. 
   Rezerwa Polaków wobec Niemców nie oznaczała jednak jakiegoś masowego popierania strony rosyjskiej. Mieszkańcy Kongresówki znakomicie wyczuli, ile warte są rosyjskie deklaracje i choć Dmowskiemu udało się zorganizować popierający tą koncepcję polityczną Komitet Narodowy Polski, który dla jasności nazywać będziemy warszawskim lub pierwszym, pod nominalnym kierownictwem hrabiego Zygmunta Wielopolskiego, co chyba nie było najszczęśliwszym posunięciem z uwagi na skojarzenia, jakie ten budził swym nazwiskiem i pokrewieństwem, to poparcie dla tej idei bynajmniej nie wzrosło. Dla porządku odnotujmy kilka nazwisk z członków tegoż komitetu, zwłaszcza te, które - jak sądzę - niezgorzej Czytelników zaskoczą... Przyszły wielki reformator monetarny, minister i premier, Władysław Grabski, zapewne nikogo, bo przecie o niem wiadomo, że endek zawołany, ale już na przykład były socjalista z PPS-u, Piłsudskiego kolega, a nawet współautor pewnej odezwy, przyszły prezydent i antagonista w dniach przewrotu majowego, Stanisław Wojciechowski, zapewne tak...
   Albo jeden z wielu arystokratów w nim uczestniczących, tem dla nas znaczny, że w przyszłości to członek proniemieckiej Rady Regencyjnej, tejże samej z rąk której Piłsudski władzy w listopadzie ośmnastego roku odbierał, Zdzisław Lubomirski...
   Co się tyczy nastrojów społecznych, to te znów uległy pewnej zmianie po ofensywie Państw Centralnych w 1915 roku, w wyniku której Rosjanie wycofali się z Warszawy i z ziem dawnego Królestwa Polskiego. Ale jak się wycofali!  Zabierali ze sobą wszystko, cokolwiek zabrać się dało... Oficjalnie nazywa się to ewakuacją zakładów przemysłowych i instytucji, ja zaś nazywam to po prostu grabieżą na masową skalę. Wywieziono wyposażenie właściwie wszystkich fabryk, a większość tego, czego się wywieźć nie dało, niszczono... Jak opuszczały nas wojska sowieckie w początku lat 90-tych i telewizja pokazywała skalę dewastacji budynków, z których zabrano nawet sedesy czy umywalki, a nawet klamki z drzwi, których się zdemontować nie dało, ja miałem poczucie swoistego deja vu... właśnie do 1915 roku. 
      Jeśli dziś ktoś, poważnie czy też nie, podnosi kwestię reparacyj nam należnych za II wojnę światową, ja przypominam, że dotąd nie dostaliśmy ani grosza za pierwszą! I nie idzie mi nawet o to, że nie pytając nas o zdanie, na naszych ziemiach trzej zaborcy urządzili sobie linię frontu i zrujnowali pół kraju, jeno o tą rosyjską grabież majątku osób prywatnych, którym fabryki i zapasy wywieziono do Rosji i żadna z tych maszyn nigdy już do nas nie wróciła!* Zniszczono dorobek życia większości naszych fabrykantów, upadły wielkie fortuny łódzkie (także i dlatego, że po wojnie tradycyjny odbiorca- rynek rosyjski pozostał dla nas zamkniętym), ale i tysiące miejsc pracy... Zabierano krowy, konie, pojazdy, wyposażenie szpitali... " "Z samych Łazienek [oficjalnie wówczas własność carów Rosji -przyp.Wachm.] wywędrowało 900 olbrzymich pak. Nie ocalały nawet obrazy na plafonach ściennych, odrywano okucia brązowe i drzwi, ozdoby z kominków. Platformy wywoziły cenne stosy akt i gratów urzędowych. Na jednym stosie widać było wytworne meble z XVIII wieku i kulawe stołki z cyrkułu" - zanotował dziennikarz Stanisław Dzikowski. 
   Zastanawia mnie, czy aby już sam rozmiar tej "ewakuacji" oraz sposób jej przeprowadzania nie oznaczał, że Rosjanie cofając się, nie mieli nadziei na powrót...   Dodatkowo sam odwrót wojsk przebiegał w sposób, który zdradzał rzeczywisty stosunek Rosjan do nas. Opuściwszy nieledwie panicznie Warszawę lewobrzeżną i niszcząc za sobą mosty**, ustawili na przyczółkach przy zburzonym moście Kierbedzia armaty i rozpoczęli ostrzał miasta, które przecież powinni uważać za "swoje". Od rosyjskich pocisków i bomb z aeroplanów, które jeszcze kilkakrotnie zrzuciły parę bomb, zginęło ponad 20 osób, ranni szli w setki, a kilka solidnie poszczerbionych kamienic trzeba było rozebrać. Potraficie sobie wyobrazić księcia Poniatowskiego, oddającego sto lat wcześniej Austryjakom Warszawę, że przeszedłszy na Pragę, ostrzeliwuje cywilów w już "nie-swoim" mieście?
Albo generała Kutrzebę, który odchodząc we wrześniu 1939 roku na wschód, na pożegnanie pali Poznań? 
                                                 c.d.n.
_________________________________
* Spotkałem się z relacją osoby zmuszonej do pracy w jakiejś sowieckiej fabryce w czasie II wojny, gdzie pracowała ona przy tokarce mającej jeszcze tabliczkę inwentarzową zakładów Lilpop i Rau, którą to tabliczkę z dumą pokazywano autorowi relacji, jako dowód, że to maszyna "niemiecka".
** Wspominany tu już Zdzisław Lubomirski w tych dniach zapisał właśnie swoje najpiękniejsze chyba karty. Przewodząc Komitetowi Obywatelskiemu i nadzorując powołaną Straż Obywatelską, nie dość że przez kilkadziesiąt godzin dzielących odejście Rosjan od wkroczenia Niemców,  utrzymał w mieście porządek i nie dopuścił do rabunków i zwykłego w takich sytuacjach bandytyzmu, to jeszcze zapewnił miastu w miarę normalne funkcjonowanie, nawet nakłaniając Rosjan do odstąpienia od zaplanowanego wysadzenia stacji filtrów, gazowni i elektrowni. Po rozpoczęciu rosyjskiego ostrzału Straż Obywatelska oznaczyła najbardziej zagrożone strefy i nie dopuszczała do nich cywilów. I po tym wszystkim jeszcze Lubomirski wystąpił wobec wkraczających Niemców tak godnie i stanowczo, że gen.Reinhard von Scheffer-Boyadel przekazał Komitetowi Obywatelskiemu pełnię władzy cywilnej w stolicy, zaś Lubomirskiego mianował prezydentem miasta.


                                                                        .